STAROSIELCE

Starosielce a Starosielce

        Pisząc o początkach współczesnych Starosielc wspomnieć należy i Starosielce, i Klepacze. Pierwsze wzmianki o tych wsiach pochodzą z XVI wieku. Nazwa Klepacze pojawia się już w 1514 roku, przy okazji Wielkiej Drogi Litewskiej biegnącej do Choroszczy obok gruntów należących do tej wsi. Z kolei nazwa Starosielce odnotowana zostaje 29 marca 1533 roku. 

        Nie dotyczy jednak Starosielc, które znane są dziś pod tą nazwą. Chodzi o wieś Starosielce (Stare Sioło; Stara Wieś). Znajdowała się na dzisiejszej tzw. Ściance, gdzie i obecnie przebiega ulica Starosielce. To - nomen omen - główna droga przez dawną wieś Starosielce. W XVI wieku posiadała ona 24 włóki ziemi, czyli około 400 hektarów. 

        Tadeusz Popławski w pracy "Przestrzeń współczesnego miasta Białegostoku na tle historycznych podziałów" (druk w "Białostocczyźnie" 2/1996) podaje, że granice wsi można poprowadzić ulicami Rzymowskiego (dziś św. Jerzego), Zachodnią dalej do Wojsk Ochrony Pogranicza (dziś Depowa) i Marczukowskiej skąd biegła ona do rejonu stacji benzynowej przy Popiełuszki. Następnie przez Zielone Wzgórza docierała do torów kolejowych i wracała do ulicy Rzymowskiego (św. Jerzego). Z kolei tereny na zachód od wsi Starosielce należały już do wsi Klepacze. Słowem – stare Starosielce to dzisiejsza Ścianka będąca częścią białostockiego Nowego Miasta. Obecne Starosielce zaś to część dawnej wsi Klepacze. Ciekawostką jest nazwa ulicy Nowosielskiej. Można ją odbierać jako główną drogę przez Nowe Sioło, będącą odpowiedzią na Starosielce i Stare Sioło.

MAPKA DO ZWIEDZANIA STAROSIELC 

Czas kolei

        Początek obecnych Starosielc wiąże się z uruchomieniem linii kolejowej. Jeszcze w 1872 roku powstał dworzec kolejowy zaś 28 lipca (8 sierpnia) 1873 roku do Starosielc wjechał pierwszy skład poruszający się Koleją Brzesko-Grajewską. To fragment większego traktu łączącego morze Bałtyckie z morzem Czarnym. A dokładniej Królewiec z Odessą. Pod Starosielcami powstał tzw. Most Brzeski, czyli miejsce gdzie krzyżują się dwie historyczne linie. Dołem biegną tory Kolei Warszawsko-Petersburskiej z roku 1862 zaś górą Kolei Brzesko-Grajewskiej, młodszej o dekadę. 

        -Kolejowe władze chętnie zatrudniały zarówno przybyszów z Rosji, którzy pracowali na kolei lub w przemyśle metalowym, jak i fachowców związanych z budową linii kolejowej Warszawa-Sankt Petersburg tuż przed powstaniem styczniowym - pisała na łamach "Porannego" Alicja Zielińska w swoim materiale poświęconym Krzysztofowi Obłockiemu, nieżyjącemu już niestety historykowi-amatorowi, który wolny czas poświęcił na opisywanie dziejów Starosielc właśnie.
        Zaś Adam Dobroński na łamach "Medyka Białostockiego" podaje: - Z Ukrainy wywożono pszenicę i węgiel, z Prus między innymi transportowano szmaty wełniane dla przemysłu okręgu białostockiego. Przypomnijmy, że tutejsze fabryki włókiennicze, w celu potanienia produkcji, korzystały nie z wełny żywej (świeżej), ale z wtórnej. Ściągane z całej Europy stare mundury, inne ubrania, koce rozszarpywano za pomocą maszyn, zwanych wilkami i ponownie tkano przędzę.
        Obok linii kolejowej powstają Zakłady Remontowe Zaplecza Kolei Żelaznych. Dla Kolei Brzesko-Grajewskiej są tym, czym dla Kolei Warszawsko-Petersburskiej były zakłady naprawcze w Łapach. Stały się też przyczynkiem do rozwoju całej nowej osady… Starosielce. Ciekawostką jest, że w 1897 roku remontowano tu salonkę cara Mikołaja II. Przyjechał wówczas do Białegostoku, by obserwować manewry wojsk carskich. Mikołaj II mieszkał w pałacu Kruzensternów w Dojlidach.

Czekanie na niepodległość

        Kolej Brzesko-Grajewska sprawiła, że Starosielce – podobnie jak Białystok - czekały na odzyskanie niepodległości aż do lutego 1919 roku. Była to linia strategiczna, prowadząca na teren Prus. I właśnie tą linią wycofywane były z terenów dzisiejszej Ukrainy wojska niemieckie po zakończeniu działań I wojny światowej. Białystok i okolice pozostawały więc pod zwierzchnictwem niemieckim, gdy reszta Polski już 11 listopada 1918 roku mogła cieszyć się z niepodległości.
        Porozumienie w tej sprawie podpisane zostało przez Naczelne Dowództwo Wojska Polskiego i Polską Organizację Wojskową z Niemiecką Radą Żołnierską. Uznano, że będzie to lepsze rozwiązanie niż ewakuacja wojsk niemieckich przez centralną Polskę. Ostatni skład z żołnierzami odjechał 19 lutego 1919 roku. Na ulice Białegostoku weszli wtedy pierwsi żołnierze z orzełkiem. Wtedy też niepodległość odzyskały Starosielce.
        Oficjalne przekazanie władzy w Białymstoku odbyło się przed kościołem farnym 22 lutego 1919 roku. Przez miasto przeszła wówczas defilada.

Miasto Starosielce

        Prawa miejskie Starosielce otrzymały - na mocy rozporządzenia Ministerstwa Spraw Wewnętrznych z 31 grudnia 1919 roku. Siedzibą władz stał się nieduży, drewniany dom przy obecnej ulicy Lawendowej (dziś obiekt nie istnieje). Pierwszym burmistrzem został Banasiak. Kolejnym Grygorczuk. W budynku urzędu mieściły się też siedziba Towarzystwa Strzelec, biblioteka i teatrzyk.
        Marta Pietruszko i Paweł Olszyński w filmie "Były sobie Starosielce - opowieść cokolwiek sentymentalna" (realizacja Tomasz Wiśniewski/Bagnówka) podają, że w 1927 roku radę tworzyli przedstawiciele czterech ugrupowań. Po cztery mandaty miały Chadecja oraz Polska Partia Socjalistyczna zaś po jednym Stronnictwo Chłopskie i Bezpartyjni. Mandatu nie zdobyli Kolejarze.
        Starosielce dzieliły się już wtedy na dwie wyraźne części. Część wschodnia była nazywana miejską, urzędniczą, bo to tu mieściła się administracja. Z kolei do części zachodniej przylgnęła nazwa "Meksyk". Głównym zakładem były Warsztaty Drogowo-Mostowe, utworzone na bazie Zakładów Remontowych Zaplecza Kolei Żelaznych

###
Meksyk
Skąd Meksyk w Starosielcach? Geneza nazwy wywodzi się już z czasów międzywojennych. Chodziło o podkreślenie rzutkich mieszkańców gotowych - mówiąc delikatnie - do bójki o swoje. Meksyk przyjął się też po wojnie, kiedy Starosielce stały się częścią Białegostoku.

Dekady PRL i pierwsze lata wolnej Polski wokół Starosielc pogłębiły opinię, że to Meksyk. Dziki, nieprzyjazny, będący miejscem, gdzie obcy nie powinni się zapuszczać pod jakimkolwiek pozorem.
Meksyk pokutował też, gdy w połowie lat 90. XX wieku powstało w Starosielcach prawdziwe getto, czyli osiedle socjalne. Wysiedlano tu autentyczny element.
Ktoś, kto trafił przypadkiem, by zająć lokal przy Barszczańskiej miał ogromnego pecha. Z czasem – jak w innych osiedlach – towarzystwo dorosło, a gorące głowy „ostygły”. Mimo tego Starosielce dalej nie cieszą się najlepszą opinią.  W 1990 roku główna ulica w zachodniej części Starosielc dostała nazwę "Meksykańskiej". Wcześniej była to ulica Warszawska zaś po roku 1954 - Mariana Buczka.
###

Starosielska mieszanka

        Starosielce nie były tak wielką mieszanką wyznaniową i narodowościową jak Białystok. Według spisu z 30 września 1921 roku mieszkały tu 2422 osoby. W rozbiciu na narodowości 2355 osób zadeklarowało się jako Polacy, 41 - Białorusini, 18 - Żydzi a 8 - Litwini. W rozbiciu na wyznania - katolików było 1929, prawosławnych - 387, judaizm wyznawało 66 osób, do wyznania ewangelickiego przypisanych było 38 osób zaś dwie deklarowały się jako baptyści. Po I wojnie światowej osiedlali się tu legioniści. Stąd tradycje patriotyczne, o których świadczył m.in. pomnik ustawiony przed dworcem.

        Społeczność prawosławna, która tworzyła Starosielce w dużej mierze wyjechała w 1915 roku, w ramach bieżeństwa. Z kolei Żydzi stanowili niewielką społeczność. W 1937 roku Mieczysław Orłowicz podawał, że w Starosielcach mieszka około 3,5 tysiąca osób, z czego 15% stanowili Rosjanie i Białorusini, tylko ponad 2% – Żydzi i ponad 1% – Niemcy. Reszta to Polacy.

Wojna

        Z okresu II wojny światowej odnotować należy dwa fakty. Między torami (w rejonie obecnej ulicy Klepackiej) istnieje niemiecki obóz karny. Straflager składał się z trzech baraków, kuchni i budynku z mieszkaniami żandarmów. Funkcjonował od 27 lipca 1942 roku do 20 lipca 1944 roku. Więźniowie trafiali tu za np. niedostarczanie wyznaczonych kontyngentów czy krytykę rządzącego Starosielcacmi Johana Cimocha. Przez obóz miało przejść od 1100 do 2000 osób. Jednorazowo w drewnianych barakach mieszkało do 160 osób. Więźniowie pracowali przy budowie kolei oraz przy lotnisku Krywlany. 

        Z latami wojny wiąże się też działalność polskiego podziemia niepodległościowego. W strukturach magistratu dowodzonego przez Johana Cimocha pracowała agentka AK Irena Zarzecka ps. "Cierń". Działalność wywiadowczą prowadziła od stycznia 1942 do stycznia 1944 roku. Inną ważną postacią z Armii Krajowej był Aleksander Rybnik ps. "Dziki" i "Jerzy". Już po wojnie, 2 czerwca 1945 roku wraz z grupą 200 osób zajmuje magistrat, posterunek milicji i Służby Ochrony Kolei. Rybnik aresztowany w kwietniu 1946 roku po pokazowym procesie działaczy organizacji Wolność i Niezawisłość - w budynku obecnego kina "Ton" - został skazany na karę śmierci. Wyrok wykonano 11 września 1946.

Miasto. Przez dekadę

        Przez pierwsze lata powojenne Starosielce nie zmieniały się. Nadal funkcjonowały jako odrębny byt, kilka kilometrów na zachód od dzielnic Białegostoku. Najbliższą Starosielcom osadą był włączony w granice Białegostoku w 1919 roku Marczuk. Później ciągnęły się pola, za którymi wyrastała sylwetka nieukończonego jeszcze kościoła św. Andrzeja Boboli. Obok - w rejonie obecnej ulicy Niskiej na Leśnej Dolinie - istniał Korycin. Odbudowane ponownie hale przy torach stają się teraz Kolejowymi Zakładami Konstrukcji Stalowych.

 
        Miasto kolejarzy straciło swą odrębność dopiero 1 kwietnia 1954 roku. Ostatnim burmistrzem - choć formalnie już przewodniczącym Miejskiej Rady Narodowej - był Władysław Piekarski. W ramach rozszerzania granic administracyjnych Białegostoku wraz ze Starosielcami do stolicy województwa weszły wtedy także m.in. Bacieczki, Bacieczki Kolonia, Dojlidy, Korycin oraz części terenów wsi Fasty, Ignatki, Klepacze, Krupniki i Zawady.

 

 

Potęga KZKS

        Powojenne Starosielce to przede wszystkim potęga Kolejowych Zakładów Konstrukcji Stalowych. Powstały na bazie Zakładów Remontowych Zaplecza Kolei Żelaznych.
        W 1974 roku „Białostocka” opisywała, że z KZKS-ów jadą półprodukty na warszawski dworzec „Centralny”. Było to „około 2 tysięcy ton konstrukcji, m.in. elementy pawilonów, konstrukcje uzupełniające oraz chyba najbardziej złożona – konstrukcja dachowa hali głównej.”. Gazeta opisywała, że konstrukcja ta „składa się z czternastu 84-metrowych dźwigarów. Każdy z nich montowany będzie z pięciu segmentów. W całości zmontowany dźwigar to 45 ton >żelastwa<, tak jednak zaprojektowanego i wykonanego, że owego ciężaru nie widać.” Próbnego montażu jeszcze w Starosielcach dokonała brygada ślusarsko-montażowa Stefana Grosza oraz spawalnicza Włodzimierza Reduty.

Przemysłowe Starosielce

        Kolejowe Zakłady Konstrukcji Stalowych były jednym z filarów przemysłowych Starosielc. W latach 70. przy ulicy Elewatorskiej powstał cały szereg przedsiębiorstw, baz i składów.

        -Z Nowosielskiej warto pojechać prosto, ulicą Elewatorską, by zobaczyć zgrupowane tutaj zakłady przemysłowe. Z daleka już są widoczne zbudowane w latach 1956-1970 elewatory i młyny zbożowe. Przy trasie najpierw stadion KKS "Ognisko-Starosielce", następnie kilka przedsiębiorstw, wspomniane już elewatory a z lewej zakłady "Unitra-Polkolor", które produkują już podzespoły do telewizorów, w tym także odbierających program w kolorze. Natomiast z prawej Białostocka Fabryka Wódek, któa w ostatnim czasie podjęła produkcję winiaku "Pałacowego" - opisuje Elewatorską w przewodniku "Białystok i okolice" Waldemar Monkiewicz.
        Dodać można, że dalej, po lewej, zaczynają się dziś bazy i składy, ponad którymi jeżdżą monstrualne suwnice.  

###
Osiedla w mieście kolejarzy
Starosielce nie mają struktury zwartego osiedla – jak opisywane wcześniej w ramach „Osiedlownika” osiedla Piasta, Białostoczek czy Dziesięciny. Zachowały swoistą strukturę miasta w mieście. Gdzie obok siebie współistnieją rejony z zabudową historyczną, osiedla domów jednorodzinnych, bloki, szkoły, sklepy, świątynie, cmentarze a także zakłady przemysłowe oraz relikty przedsiębiorstw, które nie przetrwały do dziś. Pod względem komunikacyjnym to też struktura, gdzie mogłyby funkcjonować odrębne linie autobusowe. O odrębności świadczy ciągle funkcjonująca stacja kolejowa.
###

Centrum. Nie tylko handlowe

        W latach PRL prawdziwym centrum Starosielc były okolice stacji kolejowej. Tu funkcjonowało kino "Kolejarz". Tu też - po sąsiedzku z przydworcową pętlą autobusową zlokalizowane były dwa pawilony handlowo-usługowe. Powstały według projektu Janusza Kretowicza.

 

         Ich wizualizacja pojawiła się w styczniu 1969 roku na łamach "Gazety Białostockiej". Założono, że będą się w nich mieścić: urząd pocztowy, sklep ZURiT, zakład zegarmistrzowski, bar samoobsługowy, spółdzielcze zakłady usługowe: fryzjerski, szewski, szklarski, krawiecki i elektrotechniczny oraz punkt przyjęć garderoby do pralni i sklep "Domu Książki".

        Pawilony stały między ulicami Szkolna i ówczesną Olejniczaka (obecnie św. Andrzeja Boboli). Między nimi poprowadzony był pasaż pieszy. Dziś w ich miejscu stoi blok przypisany do ulicy Boboli numerem "3A"

Nadzieja

        W 1973 roku tak pisano o Starosielcach:
-Najbardziej uprzemysłowiona dzielnica Białegostoku - 20 zakładów produkcyjnych w skupisku liczącym około 5 tysięcy ludzi, z tego w wieku produkcyjnym 2.800, podczas gdy tylko Kolejowe Zakłady Konstrukcji Stalowych zatrudniają blisko 2000 osób. I dzielnica jedna z najbardziej zaniedbanych. Dzielnica ludzi ambitnych i nieufnych. Zakiełkowała ta nieufność w 1954 r. W momencie, gdy miasteczko Starosielce przyłączono do Białegostoku - aktem prezydialnym - przenoszącym uprawnienia władz Starsielc do Prezydium MRN. Reszta pozostała tak jak dawniej. 

        I dalej: "Nie ma wody, kanalizacji. Nikt z taksówkarzy z centrum nie chce wieczorem do tej dzielnicy jechać, argumentując, że resory kosztują znacznie więcej niż wyniesie zarobek."

        Redaktor Zenon Piechociński podkreślał, że ludzie z nadzieją patrzyli na zmiany - rosnące między niskimi domami gmachy Liceum Ogólnokształcącego, biurowca KZKS czy młynów. Liczyli, że wpłyną na otoczenie. Tymczasem na Starosielcach nic się nie zmieniało.

###
Jak byliśmy miastem
-Jak byliśmy miastem...
-To też niewiele robiliście...
-Tak, ale nie mieliśmy wtedy środków.
-Teraz też nie ma.
-A przecież budujecie...
-Budujemy tam, gdzie bardziej niż w Starosielcach potrzeba.
-A więc to tak? W Starosielcach? A więc Starosielce to co innego jak Białystok?
###

Atrakcje osiedla

        Rozrywką dla wielu stał się bar "Pod semaforem" [w innych źródłach "Semafor" - AK]. Uruchomiony został przez WSS Społem. Była to kawiarnia na 80 miejsc i restauracja dla 100 klientów. Bar zajmował się też produkcją garmażerki na potrzeby bufetów starosielskich zakładów produkcyjnych. 

        -Lokal ma stać się w założeniu miejscem, gdzie można będzie nie tylko przyjść na obiad czy wpaść na "małą czarną" i krem. Gościom towarzyszyć ma muzyka, nie tylko do tańca. (...) Kierownictwo lokalu chce wprowadzić nawyk kulturalnego korzystania z gastronomii. Nie będą tam więc wpuszczani klienci, po których już na pierwszy rzut oka można poznać, że przeholowali z alkoholem - reklamowała lokal w 1979 roku "Współczesna".

 

        Wielu atrakcji jednak brakowało: -Na przykład dom kultury jest potrzebny - wyliczano. - Lepsza baza usługowa. Połączenie autobusowe. Jedna linia to za mało.

        Tą jedną linią była jeżdżąca do Starosielc "dwunastka". Śmiano się, że przez trzy pierwsze dekady PRL nie powstał tu ani jeden nowoczesny blok: -W tych samym domkach mieszkają ludzie z pierwszych lat elektryczności i z wieku atomu, lotów kosmicznych - można było przeczytać w latach 70. XX wieku.

###
Każdy stąd ucieka
"W moje służbie te same twarze się powtarzają. Ci sami chuligani. Te same pijackie meliny. Najciężej było pracować, gdy budowano zakłady pracy. Każdego dnia coś na placach budów ginęło. Starosielce to trudny teren. Nasza komenda już 14 komendantów miała...
Każdy stąd ucieka."
posterunkowy sierżant Stanisław Mroczek w 1973 roku
###

 

Nie będzie niczego

        PRL i pierwsze lata wolnej Polski niewiele tu zmieniły. Starosielce żyły w cieniu Białegostoku. W 2006 roku Starosielce zaistniały w świadomości Polaków za sprawą niecodziennego kandydata do fotela prezydenta Białegostoku. Był nim Krzysztof Kononowicz wystawiony przez ugrupowanie Podlasie XXI wieku. 

        Kononowicz występował w spotach wyborczych (można znaleźć je na youtube) w swetrze w romby. Mówił, że „posiada swoją posiadłość, domek drewniany” ma matkę i brata a „tatuś nie żyje” i patrzy z nieba na to, jak Krzysztof  kandyduje na prezydenta Białegostoku. Kononowicz obiecywał, że „nie będzie niczego”. Do dziś niedoszły prezydent mieszka w Starosielcach, niedaleko stacji kolejowej. 

###
W poszukiwaniu centrum Starosielc
Gdzie dziś szukać centrum Starosielc? Okolice stacji byłyby raczej ostatnim miejscem, gdzie kierowalibyśmy nasze kroki. Centrum przeniosło się raczej na północ, w okolice ulicy Nowosielskiej i osiedla KZKS. Tam ulokowały się sklepy, punkty usługowe, tu też powstało małe centrum handlowe. To zresztą jedno z centrów Starosielc. Drugie zlokalizować możemy przy ulicy Bacieczki, po wschodniej stronie torów. Jeszcze jedno - przy "Biedronce" na Klepackiej.
###

Starosielce dziś

        Nie da się ukryć, że osiedle ciągle czeka na to „coś”. Lata spychania na gorszy tor sprawiły, że potrzebny jest impuls, by w Starosielce tchnąć jakieś życie. No bo niby wszystko  tu gra. Są blokowiska – jak te po wschodniej stronie torów oraz dawne osiedle KZKS przy Nowosielskiej i Popiełuszki. Jest osiedle domów jednorodzinnych zbudowane obok zabudowań starszych, w rejonie cmentarzy przy ulicy księdza Pawła Grzybowskiego. Jest osiedle socjalne, które – dzięki zabudowanie szeregówkami okolicy – staje się jakoś bardziej społeczne. 

        Ciągle jednak brakuje Starosielcom centrum, którym mogłyby się stać okolice dworca oraz zakładów kolejowych. Tu tak naprawdę tu potrzeba spektakularnych zmian, by zacząć mówić, że Miasto Kolejarzy weszło w XXI wie.

Zrealizowano własnym sumptem jesienią 2023 :)

WAŻNIEJSZA BIBLIOGRAFIA
* (ab) "Ksiądz Stefan Girstun patronem ulicy. Posądzany o współpracę z SB" https://poranny.pl/ksiadz-stefan-girstun-patronem-ulicy-posadzany-o-wspolprace-z-sb/ar/5371306 (dostęp 13.09.2023)
* (aga) "Spłonął internat w Starosielcach. Młodzi ludzie uciekali przed śmiercią" Gazeta Wyborcza 02.02.2013
* (as) "Zdaniem załogi. Przyspieszyć budowę zakładu" Gazeta Białostocka 51 (6485) z 21 lutego 1972
* Barbara Klem "Budynek nad budynkiem" Biuletyn Informacyjny Podlaskiej Okręgowej Izby Architektów 2(17)/2007
* "Białystok Starosielce" Ogólnopolska Baza Kolejowa (dostęp 2023.07.14)
* Bilewicz-Roszkowska Eliza "Trasa Niepodległości gotowa" https://www.bialystok.pl/pl/wiadomosci/aktualnosci/trasa-niepodleglosci-gotowa.html (dostęp 20.09.2023)
* Błachowska Agnieszka "Centrum rekreacyjno-sportowe przy ul. Szkolnej" https://www.bialystok.pl/pl/wiadomosci/aktualnosci/centrum-rekreacyjno-sportowe-przy-ul-szkolnej.html (dostęp 16.07.2023)
* Błachowska Agnieszka "Linarium i park trampolin w Starosielcach" 16.07.2023)
* "Centrum Zabaw - Leśna Dolina" https://cas.bialystok.pl/pl/budzetobywatelski/zrealizowane_projekty/centrum-zabaw---lesna-dolina.html (dostęp 12.09.2023)
* Danieluk Elżbieta, Danieluk Andrzej "Prawosławne cerkwie Białegostoku i okolic" Stowarzyszenie Bractwo Prawosławne św.św. Cyryla i Metodego w Białymstoku, Białystok b.d.
* Dąbrowski Kamil "Tak wygląda teren i budynek opuszczonego Mostostal Construction w Starosielcach. Może być niebezpiecznie" https://bialystok.naszemiasto.pl/tak-wyglada-teren-i-budynek-opuszczonego-mostostal/ar/c1-7281305 (dostęp 21.09.2023)
* "Dekomunizacja ulic w Białymstoku: ulica Zwycięstwa, ale z innym uzasadnieniem" https://dzieje.pl/aktualnosci/dekomunizacja-ulic-w-bialymstoku-ulica-zwyciestwa-ale-z-innym-uzasadnieniem (dostęp 07.09.2023)
* Dobroński Adam "Białystok. Historia miasta" Zarząd Miasta Białegostoku, Białystok 2001
* Dobroński Adam Czesław "Brać kolejarska" https://www.umb.edu.pl/s,5352/pdf (dostęp 07.08.2022)
* Fiedorowicz Tomasz, Kietliński Marek, Maciejczuk Jarosław „Białostockie ulice i ich patroni” Archiwum Państwowe w Białymstoku, Białystok 2012
* Dobroński Adam Czesław "Stare było miasto https://www.umb.edu.pl/photo/pliki/medyk/miasta_naszego_regionu/mnr_3.pdf (dostęp 20.11.2023)
* Gębarowski Maciej "Kolej Brzesko-Grajewska" https://grajewiak.pl/index.php/opracowania-o-grajewie-i-okolicy/901-kolej-brzesko-grajewska (dostęp 25.09.2023)
* "Gminny Program Opieki nad Zabytkami Miasta Białegostoku na lata 2022-2025"
* Górko Jerzy "Piłkarskie dzieje Podlasia. 80 lat historii piłki nożnej w regionie podlaskim 1929–2009" Sendsport.pl, Żelechów 2010
* Górska Iwona, Kotyńska-Stetkiewicz Joanna, Kułak Aneta, Ryżewski Grzegorz, Wróbel Wiesław „Architektura ceglana w Białymstoku” Departament Kultury, Promocji i Sportu Urzędu Miejskiego w Białymstoku, Białystok 2019
* Górska Iwona, Kotyńska-Stetkiewicz Joanna, Kułak Aneta, Ryżewski Grzegorz, Wróbel Wiesław „Architektura drewniana w Białymstoku” Departament Kultury, Promocji i Sportu Urzędu Miejskiego w Białymstoku, Białystok 2020
* Górska Iwona, Kotyńska-Stetkiewicz Joanna, Kułak Aneta, Pawlata Lech, Ryżewski Grzegorz, Stetkiewicz Klara, Wróbel Wiesław „Cmentarze w Białymstoku ” Departament Kultury, Promocji i Sportu Urzędu Miejskiego w Białymstoku, Białystok 2022
* Górska Iwona, Kotyńska-Stetkiewicz Joanna, Kułak Aneta, Pawlata Lech, Ryżewski Grzegorz, Wróbel Marta, Wróbel Wiesław „Świątynie w Białymstoku” Departament Kultury, Promocji i Sportu Urzędu Miejskiego w Białymstoku, Białystok 2023
* Grabowski Maciej "Kolej Brzesko-Grajewska" https://grajewiak.pl/index.php/opracowania-o-grajewie-i-okolicy/901-kolej-brzesko-grajewska (dostęp 2023.07.14)
* "Historia Białegostoku" pod red. Dobroński Adam, Fundacja Sąsiedzi, Białystok 2012
* Historia parafii p.w. św. Andrzeja Boboli https://abobola.pl/parafia/historia/ (dostęp 06.09.2023)
* "Historia zabytkowego zespołu architektonicznego kaplicy i szkoły" https://bialystok.tradycjakatolicka.pl/historia-kaplicy-i-szkoly/ (dostęp 16.07.2023)
* Januszkiewicz Julita https://plus.poranny.pl/starosielce-historia-to-kolej-decydowala-o-dobrobycie-mieszkancow-sto-lat-temu-starosielce-staly-sie-miastem/ar/c1-14461863
* (jj) „Z KZKS na dworzec Centralny” Gazeta Białostocka 216 (7369) z 9 sierpnia 1974
* kł "Białystok. Mamy rondo Wielkiej Orkiestry Świątecznej Pomocy" Gazeta Wyborcza 14.12.2020
* kł "Białystok. Widać już halę przy V liceum ogólnokształcącym na Starosielcach" Gazeta Wyborcza 18.04.2023
* kł "Przestrzeń miejska. Spisywał historię Starosielc, może być patronem ronda" Gazeta Wyborcza 05.05.2020
* Kłopotowski Andrzej „Historia pewnego pomnika” Kurier Poranny z 4 listopada 2005 https://poranny.pl/historia-pewnego-pomnika/ar/5037422 (dostęp 24.09.2023)
* Kłopotowski Andrzej "Miasto moje, a w nim... była sobie mozaika. I znikła" Gazeta Wyborcza 10.01.2016
* Kłopotowski Andrzej "Starosielce upominają się o historię. Co z odbudową dworca?" Gazeta Wyborcza 22.01.2018
* Kłopotowski Andrzej "Tablica przypomni tragiczną kartę z dziejów Starosielc" Gazeta Wyborcza 2020.09.29
* Kłopotowski Andrzej "Zabytki. Stary magistrat zniknął ze Starosielc. Będzie odbudowany w regionie?" Gazeta Wyborcza 12.03.2021
* Kłopotowski Andrzej "Ze Starosielc może zniknąć historyczny magistrat. Miałby trafić do... Michałowa" Gazeta Wyborcza 07.09.2020
* kosz "MOPR przeniesie się na Klepacką. Pomoc bliżej potrzebujących" Gazeta Wyborcza 2013.10.12
* Kolendo-Korczak Katarzyna, Michalczyk Zbigniew, Oleńska Anna, Piramidowicz Dorota, Uchowicz Katarzyna, Zgliński Marcin „Katalog Zabytków Sztuki w Polsce. Miasto Białystok” Instytut Sztuki Polskiej Akademii Nauk, Warszawa 2015
* Kowalska Anna "Nowe nazwy ulic"https://www.bialystok.pl/pl/wiadomosci/aktualnosci/nowe-nazwy-ulic.html(dostęp 07.09.2023)
* Kowalska Anna "W nowym domu" https://www.bialystok.pl/pl/wiadomosci/aktualnosci/w-nowym-domu.html (dostęp 23.09.2023)
* Kraśko Ryszard "Białystok. Przewodnik-informator" Wojewódzki Komitet Kultury Fizycznej i Turystyki w Białymstoku oraz Miejskie Przedsiębiorstwo Gospodarki Komunalnej w Białymstoku, Białystok 1966
* Krzewska Izabela "Ulica Barszczańska w Białymstoku nie musi być gettem. Tam jest potencjał" https://poranny.pl/ulica-barszczanska-w-bialymstoku-nie-musi-byc-gettem-tam-jest-potencjal-zdjecia/ar/9873015 (dostęp 15.09.2023)
* Kuźmiuk Adrian "Białystok. Linarium i park trampolin na Starosielcach. Plac zabaw stał się centrum rozrywki osiedla dla najmłodszych" https://wspolczesna.pl/bialystok-linarium-i-park-trampolin-na-starosielcach-plac-zabaw-stal-sie-centrum-rozrywki-osiedla-dla-najmlodszych-zdjecia/ar/c2-15095347 (dostęp 16.07,2023)
* (Let) "Białystok wzbogacił się o nowe obiekty sportowe" Gazeta Białostocka 198 (6992) z 20 lipca 1973
* lw "Budynek magistratu ponownie do wzięcia" https://wspolczesna.pl/budynek-magistratu-ponownie-do-wziecia/ar/5832581 (dostęp 23.09.2023)
* Maspex. Zakłady produkcyjne https://maspex.com/kariera/zaklady-produkcyjne/ (dostęp 06.09.2023)
* (mc) "Nowa siedziba MOPR" https://bialystok.tvp.pl/15472464/nowa-siedziba-mopr#:~:text=Nowy%20budynek%20MOPR%2Du%20powstaje,jest%20najwi%C4%99cej%20podopiecznych%20MOPR%2Du (dostęp 15.09.2023)
* Mierzyńska Anna "Wielka wsypa w Starosielcach. Hitlerowcy wywieźli w nieznanym kierunku 144 osoby" https://wspolczesna.pl/wielka-wsypa-w-starosielcach-hitlerowcy-wywiezli-w-nieznanym-kierunku-144-osoby/ar/5665870 (dostęp 07.09.2023)
* (mip) ">Pod Semafor< na obiad i kawę" Gazeta Współczesna 134 (8818) z 18 czerwca 1979
* Mikulicz Tomasz "Irena Zarzecka. Agentka AK w siedzibie niemieckich władz" https://poranny.pl/irena-zarzecka-agentka-ak-w-siedzibie-niemieckich-wladz-zdjecia/ar/9360184 (dostęp 07.09.2023)
* Mikulicz Tomasz "Polmos. Żubry zamiast winorośli" PORANNY( dostę2023.09.06)
* Mikulicz Tomasz "Przy dzisiejszej ulicy Klepackiej istniał niemiecki obóz karny" https://plus.poranny.pl/przy-dzisiejszej-ulicy-klepackiej-istnial-niemiecki-oboz-karny/ar/12736926 (dostęp 15.09.2023)
* Mikulicz Tomasz "Tablica na wiadukcie przy ul. Klepackiej upamiętni ofiary niemieckiego obozu pracy. Działał w tej okolicy w latach 1942-44" https://poranny.pl/tablica-na-wiadukcie-przy-ul-klepackiej-upamietni-ofiary-niemieckiego-obozu-pracy-dzialal-w-tej-okolicy-w-latach-194244/ar/c1-15192996 (dostęp 15.09.2023)
* Mikulicz Tomasz "Stacja Białystok Starosielce przejdzie modernizację. Dworzec nie powstanie, ale będą dwa nowe perony. Na wiadukcie pojawi się winda" Kurier Poranny 23.01.2018
* Monkiewicz Waldemar "Białystok i okolice. Przewodnik" Sport i Turystyka, Warszawa 1979
* "Największy plac zabaw w Białymstoku - Strefa malucha" https://cas.bialystok.pl/pl/budzetobywatelski/zrealizowane_projekty/najwiekszy-plac-zabaw-w-bialymstoku---strefa-malucha.html (dostęp 12.09.2023)
* Obłocki Krzysztof "Starosielce miasto kolejarzy 1872-1996" , Białystok 2997
* Obłocki Krzysztof "Starosielskie wspomnienia" Wojewódzki Osrodek Animacji Kultury, Białystok 1977
* "O nas [Podlaskie Zakłady Zbożowe]" https://pzz.bialystok.pl/o-nas/ (dostęp 18.07.2023)
* Paczkowski Daniel "Starosielska wodokaczka" https://danielpaczkowski.blogspot.com/2017/10/starosielska-wodokaczka.html (dostęp 14.09.2023)
* Piechociński Zenon "Dzielnica na >osiowym<" Gazeta Białostocka 349 (7143) z 19 grudnia 1973
* Pietruszko Marta, Olszyński Paweł "Były sobie Starosielce. Opowieść cokolwiek sentymentalna" https://www.youtube.com/watch?v=hwumHFq1YLQ (dostęp 23.11.2023)

* Popławski T. "Przestrzeń współczesnego miasta  Białegostoku na tle historycznych podziałów" w: "Białostocczyzna" 2/1996
* Popławski Tomasz „Białystok. Historyczny plan miasta lata 30-te” Regionalny Ośrodek Studiów i Ochrony Środowiska Kulturowego w Białymstoku oraz Atikart, Białystok b.d.
* "Powrót pomnika" https://www.bstok.pl/powrot-pomnika/ (dostęp 5.09.2023)
* Studniarek Arkadiusz "Ks. Paweł Stanisław Grzybowski (1874 - 1932)" http://www.e-monki.pl/studniarek/wsp_grzybowski.html (dostęp 14.09.2023)
* Suchożebrski G. "Kiedy sypnie kasza i groch?" Gazeta Współczesna 263 (10343) z 5 listopada 1984
* Szubzda Wojciech „PSS rozbudowuje sklep "Zodiak" w Białymstoku - będzie bar z opcją >driver<” https://www.radio.bialystok.pl/wiadomosci/index/id/154178 (dostęp 23.09.2023)
* (ś) „Ze Starosielc na dworzec Centralny” Gazeta Białostocka 248 (7401) z 12 września 1974
* Tomecka Barbara, Lewkowicz Piotr "Karta Ewidencyjna Zabytków Architektury i Budownictwa. Cerkiew parafialna obecnie kościół pomocniczy p.w. Imienia Maryi i św. Stanisława Biskupa" https://zabytek.pl/pl/obiekty/cerkiew-par.,-ob.-koscio-809317 (dostęp 21.09.2023)
* Tomecka Barbara, Lewkowicz Piotr "Karta Ewidencyjna Zabytków Architektury i Budownictwa. Szkoła" https://zabytek.pl/pl/obiekty/szkola-808568/dokumenty/PL.1.9.ZIPOZ.NID_N_20_EN.251874/1 (dostęp 21.09.2023)
* wal "Co dalej z budynkiem po dawnej szkole kolejowej przy ul. Letniej? Miasto użycza go policji na ćwiczenia akcji szturmowych" https://poranny.pl/co-dalej-z-budynkiem-po-dawnej-szkole-kolejowej-przy-ul-letniej-miasto-uzycza-go-policji-na-cwiczenia-akcji-szturmowych/ar/c1-17311185 (dostęp 17.07.2023)
* Wilk H. "W Starosielcach" Gazeta Białostocka 20 (5427) z 24 stycznia 1969
* Wiśniewski Tomasz „Bożnice Białostocczyzny. Żydzi w Europie Wschodniej do roku 1939” David, 1992
* Wołosik Edyta "W Białymstoku będzie rondo Wolnej Ukrainy i ulica Wolnej Białorusi" https://www.radio.bialystok.pl/wiadomosci/index/id/218542 (dostęp 06.09.2023)
* Wołosik Edyta "Wielokrotna mistrzyni świata w łucznictwie będzie patronką parku w Starosielcach" https://www.radio.bialystok.pl/wiadomosci/index/id/212630 (dostęp 16/07.2023)
* Wróbel Marta "Białostockie krzyże i kapliczki" Departament Kultury, Promocji i Sportu Urzędu Miejskiego w Białymstoku, Białystok 2017
* Wróbel Wiesław, Kulesza Krzysztof "Hala fabryczna Zakładów Remontowych Zaplecza Kolei Żelaznych" karta zabytku nieruchomego wpisanego do rejestru zabytków https://zabytek.pl/pl/obiekty/g-297582/dokumenty/PL.1.9.ZIPOZ.NID_N_20_EN.256962/1 (dostęp 21.09.2023)
* Wróbel Wiesław, Kulesza Krzysztof "Budynek magazynowy Zakładów Remontowych Zaplecza Kolei Żelaznych" karta zabytku nieruchomego wpisanego do rejestru zabytków https://zabytek.pl/pl/obiekty/g-297581/dokumenty/PL.1.9.ZIPOZ.NID_N_20_EN.256967/1 (dostęp 21.09.2023)
* Zielińska Alicja "Po białostockich kinach pozostały tylko wspomnienia" https://poranny.pl/po-bialostockich-kinach-pozostaly-tylko-wspomnienia/ar/10359280 (dostęp 16.07.2023)
* Zielińska Alicja "Starosielce nie wierzą w winę księdza Girstuna. IPN mówi, że przez 15 lat donosił SB" https://poranny.pl/starosielce-nie-wierza-w-wine-ksiedza-girstuna-ipn-mowi-ze-przez-15-lat-donosil-sb/ar/5299832 (dostęp 13.09.2023)
* Zielińska Alicja "Starosielce moja miłość. Dzielnica z historią" https://poranny.pl/starosielce-moja-milosc-dzielnica-z-historia/ar/5266648 (dostęp 20.11.2023)

MŁODYCH

Braniccy na Młodych

        Gdybyśmy chcieli szukać śladów Branickich w okolicy osiedla Młodych, nie byłby to ślepy strzał. Po dziś dzień (!) istnieje tu teren zielony w miejscu, gdzie znajdowała się Wielka Kaskada. Było to rozległe założenie wykorzystujące znajdujące się tu cieki wodne. Patrząc na współczesny plan miasta Wielka Kaskada znajdowałaby się między Prowiantową a torami kolejowymi. Po dziś dzień zachowała się tu niezabudowana część. Ale mało kto zdaje sobie sprawę z jej historii. 

        Następne miejsce związane z Branickimi to rejon stawów Marczukowskich. W drugiej połowie XVIII w. młyn Marczuka był częścią barokowej kompozycji doliny rzeki Białej. Należał wówczas do Alberta Marczuka, który profesję młynarza odziedziczył po ojcu i dziadku. Pozostałością młyna i stawu młyńskiego są dwa stawy na rzece Bażantarce i grobla po południowej stronie ul. Marczukowskiej. Dom młynarza i budynek gospodarczy znajdowały się po północnej stronie tej ulicy.
        Z kolei ulica Promienna pokrywa się z jedną z osi widokowych założenia. Wytyczona została ze wzgórza Młynowego (rejon ulic Kopernika, Depowej i Grunwaldzkiej) na Wysoki Stoczek.

MAPKA DO ZWIEDZANIA OSIEDLA

###

MŁODYCH I MARCZUK

Młodych to nazwa osiedla jakie powstało już w czasach Polski ludowej. Historyczną nazwą dla tej okolicy jest Marczuk. Od czego pochodzi? Od nieistniejącego dziś młyna, po którym pozostały jednak… stawy. Mowa o stawach Marczukowskich „przyklejonych” do ulicy Marczukowskiej.

###

Kolej i Manchester Północy

        Ważną datą w historii dzisiejszego osiedla jest uruchomienie Kolei Warszawsko-Petersburskiej w roku 1862. To o tory opiera się po dziś dzień Młodych. Z tego okresu pochodzą dworzec kolejowy a także niektóre zabudowania w rejonie ulicy Zwycięstwa. Kolej z kolei przełożyła się na białostockie zakłady przemysłowe. Na opisywanym terenie znajdowała się fabryka Wieczorka. To o tyle istotna postać w „Manchesterze Północy”, że był Polakiem, który funkcjonował między fabrykantami żydowskimi i niemieckimi.

        Na jej pozostałościach powstały zakłady Madro. Do dziś niestety nie dotrwały historyczne zabudowania Wieczorków. Przetrwały za to dość licznie... krzyże cmentarne odlewane u Wieczorka, znajdujące się na terenie białostockich nekropolii. W miejscu hal Wieczorka obecnie kwitnie handel.
        Dzisiejsza ulica Zwycięstwa stała się wylotówką z Białegostoku w stronę Żółtek. Stąd też powszechna nazwa - szosa Zółtkowska.

W Białymstoku

        Do 10 maja 1919 roku Marczuk był wsią. Tego dnia z kolei opisywane tereny znalazły się w granicach administracyjnych Białegostoku.
        Był to zabieg, który pozwolił zwiększyć liczbę ludności polskiej w mieście, które kilka miesięcy wcześniej – bo 19 lutego 1919 roku – odzyskało niepodległość. I które kilka miesięcy później – bo 14 sierpnia 1919 – zostało stolicą województwa białostockiego.

        Wraz z Marczukiem w skład miasta weszły wtedy też wsie Antoniuk, Białostoczek, Dojlidy, Dziesięciny, Ogrodniczki, Pieczurki, Skorupy, Słoboda, Starosielce (rejon dzisiejszej Ścianki), Wygoda, Wysoki Stoczek i Zacisze a także Zwierzyniec.
        Z lat międzywojennych pochodzi kolonia „Zdobycz Kolejarzy” w rejonie ulic Promiennej, Władysława Reymonta i Konduktorskiej, której zabudowania częściowo dotrwały do dnia dzisiejszego. 

Początek osiedla

        Osiedle Młodych budowała Spółdzielnia Mieszkaniowa "Zachęta". Wytyczono pod nie miejsce u zbiegu ulic Hetmańskiej i Zwycięstwa. W latach 1964-1967 powstało pięć bloków przypisanych do ulicy Gruntowej numerami 1, 3, 5, 7 oraz 9. Jako pierwszą oddano do użytku "siódemkę".
        Skąd nazwa Młodych? Miało to być osiedle dla młodych białostoczan. Dziś z kolei ci młodzi to już seniorzy. Nikt nie myśli jednak o zmianie nazwy osiedla, choć pytanie o wiek młodych z Młodych czasami pojawia się w żartach.

###

MŁODZI NA MŁODYCH

"Jak przystało na Osiedle Młodych, budują je przede wszystkim ludzie młodzi"

Gazeta Białostocka 21 maja 1970

###

        W drugim etapie powstały trzy budynki wielorodzinne. To "ósemki" z Gruntowej. Początkowo adresowano je  jednak inaczej.
        -Trzy budynki mieszkalne wznoszone przy ulicy Hetmańskiej stanowić będą ciąg dalszy jeszcze jednego spółdzielczego osiedla "Zachęty" – Osiedla Młodych. Pierwszy budynek zostanie przekazany do użytku już w grudniu bieżącego roku, a pozostałe kolejno w marcu i czerwcu przyszłego roku. Jak zapowiada Podlaskie Przedsiębiorstwo Budowlane istnieją zupełnie realne możliwości przyspieszenia budowy tego drugiego i przekazania go przyszłym lokatorom przynajmniej o miesiąc wcześniej - pisała w maju 1970 roku "Białostocka".

        I dalej, że dzięki realizacji tego  etapu osiedle wzbogaci się o "tysiąc nowych izb. Będzie to dobry początek. Mówi się bowiem o dalszej rozbudowie  osiedla i przymierza do niego nowoczesne wieżowce".

###

NOWINKI Z PLACU BUDOWY

Przy budowie bloków stosowano nowoczesne metody wykończeniowe.
Jedną z nich było tynkowanie, które opracował inżynier Stanisław Rusiewicz.

-Nowa metoda tynkowania, podpatrzona przez wysłanników PPB [Podlaskie Przedsiębiorstwo Budowlane - AK] u budowniczych lubelskich, polega m.in na zastosowaniu agregatu. Metoda ta nie wymaga ustawiania rusztowań, a w rezultacie jest znacznie mniej pracochłonna i jakościowo bardziej korzystna. Metodę tę przedsiębiorstwo zastosowało przy tynkowaniu kilku innych budynków i obecnie ją udoskonala - podawała prasa.

###

Czas wieżowców

        W listopadzie 1972 roku redakcja "Białostockiej" znów odwiedziła osiedle Młodych. Tym razem okazją była budowa czterech wieżowców wzdłuż ulicy Zwycięstwa.
        -W miarę postępu robót brygady wykonawcy, tj. Podlaskiego Przedsiębiorstwa Budowlanego przechodzą powoli już na prace wykończeniowe w budynku, który ma być przekazany do użytku w lutym przyszłego roku. Zamieszka w nim 66 rodzin. Dalszych 198 lokatorów otrzyma mieszkania w pozostałych budynkach w nieco późniejszych terminach.
        Dalej "Białostocka" jednak narzekała. Trzeba było przed zimą zamknąć - jak to mówią budowlańcy - i docieplić poszczególne wieżowce. Bez tego wewnątrz nie mogliby zacząć pracy tynkarze, posadzkarze i malarze. A tu... Klops.
        -Na budowie odczuwa się obecnie brak płyt stropowych, których wykonawcą jest Białostockie Przedsiębiorstwo Produkcji Elementów Budowlanych. Brak rytmiczności w dostawach płyt stropowych automatycznie przedłuża wykonanie innych robót. Nie ma natomiast kłopotu z płytami ściennymi wykonywanymi na placu budowy przez własną betoniarnię.

        Dbano za to o... załogę: "Zabezpiecza się urządzenia ogrzewcze, uzupełnia braki ciepłej odzieży ochronnej. Jest szatnia, są estetyczne pomieszczenia na zjedzenie posiłku. Długoterminowe prognozy zapowiadają mroźną i wczesną zimę. Warto, aby pomyślano o gorących i kalorycznych zupach i suszarni odzieży ochronnej."
        Ostatecznie wieżowce oddano do użytku w 1973 i 1974 roku.

Gdzie są sklepy i usługi?

        Osiedle od początku było krytykowane przez mieszkańców. Narzekali, że brakuje na nim infrastruktury, z jakiej można byłoby korzystać.
        Później "Zachętę" już chwalono. Pisano, że "na osiedlu nie było dotąd żadnego sklepu, pawilonu usługowego ani gastronomicznego", ale właśnie to się zmieniło.
        -We wrześniu mają być oddane trzy pawilony. W pierwszym znajdą się pomieszczenia dla administracji osiedla, świetlica osiedlowa, kiosk "Ruchu", warsztaty i magazyny. Drugi pawilon (...) przeznaczy się na usługi. Dokładnie nie wiadomo jeszcze co tam będzie. Najprawdopodobniej duży sklep "Argedu" o powierzchni 280 m kwadr., fryzjer damski i męski, zakład szewski i krawiecki, punkt przyjęć garderoby, zakład tapicerski, elektromechaniczny i bar ekspres. W pawilonie trzecim mają mieścić się" sklep spożywczy (270 m kwadr.), mięsny (95 m kwadr.), warzywny (58 m kwadr.) i punkt nabijania syfonów.

        A dalej redaktor (akr) podsumowywał: - Jak widzimy, w zaniedbane dotąd osiedle "Zachęty" zainwestowano sporo.

Oparte o trasę, której nie ma

        Już w 1974 roku "Białostocka" pokazywała makietę trasy Kopernikowskiej, która miałaby połączyć centrum z osiedlem Antoniuk. Poprowadzona została północno-wschodnim krańcem osiedla Młodych. Trasa do dziś pozostaje wrysowywana w strategicznych dokumentach dotyczących rozwiązań komunikacyjnych na terenie miasta. Po drodze zniszczyć ma... teren Wielkiej Kaskady!
        Zaplanowano, że z ulicy Kopernika (w rejonie skrzyżowania z ulicą Łomżyńską i Młynową) - biegłaby nową jezdnią w stronę torów kolejowych, następnie prowadziła estakadą i wpadała w Zwycięstwa w rejonie ulicy Prowiantowej.
        Ostatni raz mówiono o tym planie zaledwie kilka lat temu. Rozważano, czy nie dałoby się wprowadzić tego rozwiązania przy okazji budowy tzw. Intermodalnego Węzła Komunikcyjnego w rejonie dworców PKP i PKS. Ostatecznie - ze względu na koszty - z rozwiązania zrezygnowano.

Osiedle skończone

        W 1974 roku osiedle "Młodych" domknięto. W prasie można było przeczytać:
-MSM "Zachęta" ulokowała 514 rodzin w 12 budynkach 11-i  8-kondygnacyjnych. Pomyślano również o odpowiednim zapleczu handlowo-usługowym. Teraz kolej na zagospodarowanie terenu.
        Do tekstu wkradł się oczywiście chochlik. Na osiedlu nie ma budynków ośmiokondygnacyjnych. Ktoś składając tekst dodał do pięciokondygnacyjnych budynków po trzy piętra...
        Spółdzielnia Mieszkaniowa "Rodzina Kolejowa przejęła osiedle od "Zachęty" w roku 1975. Liczyło ono wówczas 13 budynków wielorodzinnych o łącznej liczbie 1104 mieszkań.

Co dalej z osiedlem Młodych?

        To, że w czasach Polski ludowej zamknięto budowę, nie oznaczało, że bloki na osiedle nie wróciły. Jeszcze w latach 90. XX wieku nowe bloki stanęły przy Gruntowej i Ślusarskiej. Kolejne budynki - przy Ślusarskiej i Prowiantowej - datowane są już na pierwsze dekady XXI stulecia.
        Osiedle nie ma całościowego miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego. W praktyce oznacza to możliwość wypierania mieszkaniówki jednorodzinnej na Zdobyczy Kolejarzy (nie jest niestety objęta żadną formą ochrony konserwatorskiej) przez bloki stawiane na zasadzie dobrego sąsiedztwa do budynków wielorodzinnych już istniejących przy Ślusarskiej, Gruntowej i Prowiantowej.

        Planem objęta jest jedynie niewielka część osiedla - między Zwycięstwa i Prowiantową. W dokumencie zabezpieczono teren pod trasę Kopernikańską - przebiegać ma tuż przed oknami bloku przy Prowiantowej 15. Urbaniści wpuścili też mieszkaniówkę na teren zakładów mleczarskich.

Dziękuje białostockiemu antykwariatowi Skup Książek (ul. kardynała Stefana Wyszyńskiego 2 lok. 27) za regularne podrzucanie kolejnych materiałów do Osiedlownika.

WYBRANA BIBLIOGRAFIA

* (akr) "Baza >Motozbytu< prawie gotowa. Nowa, a już mała" Gazeta Białostocka 18 (6812) z 19 stycznia 1973

* (akr) "Na Osiedlu Młodych" Gazeta Białostocka 243 (7037) z 4 września 1973

* (akr) "Nowa baza >Polmozbytu< otwarta" Gazeta Białostocka 98 (7251) z 9 kwietnia 1974

* (akr) "Pływalnie stoją puste" Gazeta Białostocka 205 (6639) z 26 lipca 1972

* (akr) "Wkrótce otwarcie" Gazeta Białostocka 91 (7244) z 2 kwietnia 1974 

* "Białostockie Centrum Handlowe Auchan Hetmańska zostanie rozbudowane" https://www.wiadomoscihandlowe.pl/artykul/bialostockie-centrum-handlowe-auchan-hetmanska-zostanie-rozbudowane (dostęp 13.09.2022)

* „Bocianie Gniazdo” https://www.urbanity.pl/podlaskie/bialystok/bocianie-gniazdo,b12846 (dostęp 10.08.2022)

* Bończyk-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef "Ogrody Białegostoku do 1939 roku" w: "Białostocczyzna 4/1995

* Boruch Aneta "Auchan Hetmańska już czeka" https://poranny.pl/auchan-hetmanska-juz-czeka-wideo-i-foto/ar/c3-5172068 (dostęp 13.09.2022)

* CH "W osiedlowym klubie" Gazeta Współczesna 10 (9528) z 14 stycznia 1982

* "Decathlon wchodzi do Białegostoku" https://www.propertynews.pl/centra-handlowe/decathlon-wchodzi-do-bialegostoku,10991.html (dostęp 13.09.2022)

* Dobroński Adam "Białystok. Historia miasta" Zarząd Miasta Białegostoku, Białystok 2001

* Dobroński Adam Czesław "Brać kolejarska" https://www.umb.edu.pl/s,5352/pdf (dostęp 07.08.2022)

* Fiedorowicz Tomasz, Kietliński Marek, Maciejczuk Jarosław „Białostockie ulice i ich patroni” Archiwum Państwowe w Białymstoku, Białystok 2012

* Gajewski Marek "Dwa pomniki I Pułku Piechoty Legionów" w: "Pomniki niepodległości" Ośrodek Badań Historii Wojskowej Muzeum Wojska w Białymstoku, Białystok 2008

* (ges) "Początek Muzeum Mleczarstwa" Gazeta Współczesna 3 (10083) z 4 stycznia 1984

* "Gminny Program Opieki nad Zabytkami Miasta Białegostoku na lata 2022-2025"

* Grysin Janusz ">Polmozbyt< po dwóch miesiącach. Zmiana nazwy czy zmiana na lepsze?" Gazeta Białostocka 162 (7315) z 14 czerwca 1974

* Górska Iwona, Kotyńska-Stetkiewicz Joanna, Kułak Aneta, Ryżewski Grzegorz, Wróbel Wiesław „Architektura ceglana w Białymstoku” Departament Kultury, Promocji i Sportu Urzędu Miejskiego w Białymstoku, Białystok 2019

* Górska Iwona, Kotyńska-Stetkiewicz Joanna, Kułak Aneta, Ryżewski Grzegorz, Wróbel Wiesław „Architektura drewniana w Białymstoku” Departament Kultury, Promocji i Sportu Urzędu Miejskiego w Białymstoku, Białystok 2020

* Górska Iwona, Kotyńska-Stetkiewicz Joanna, Kułak Aneta, Pawlata Lech, Ryżewski Grzegorz, Stetkiewicz Klara, Wróbel Wiesław "Ogrody i parki Białegostoku" Departament Kultury, Promocji i Sportu Urzędu Miejskiego w Białymstoku, Białystok 2021. 

* (h) "40 lecie LWP. Szkoła Podstawowa nr 29 w Białymstoku otrzymała sztandar i imię >Synów Pułku<" Gazeta Współczesna 235 (10011) z 10 października 1983

* "Historia Białegostoku" pod red. Dobroński Adam, Fundacja Sąsiedzi, Białystok 2012

* "Historia Spółdzielni Mieszkaniowej Zachęta" http://www.smzacheta.pl (dostęp 13.09.2022)

* "Historia. X Liceum Ogólnokształcące im. Wisławy Szymborskiej w Białymstoku" https://www.10lo.pl/historia/ (dostęp 18.08.2022)

* (I.Ch.) "Prezentacje / Autoportrety. Leon Jaruszewicz" Gazeta Białostocka 3 (7506) z 4-5 stycznia 1975

* "Inwestycje zrealizowane. Białystok, ul. Ślusarska 18" https://www.jaz-bud.pl/o-firmie/inwestycje-zrealizowane/74-ul-slusarska-18.html (dostęp 13.09.2022)

* (jag) "Białostocki >Polmozbyt< Specjalizacja w samochodach radzieckich" Gazeta Białostocka 32 (8123) z 10 lutego 1977

* Joka Jerzy (red.) "Studia i materiały do dziejów miasta Białegostoku tom III" Białostockie Towarzystwo Naukowe, Białystok 1972

* Kietliński Marek, Koller-Szumska Jolanta, Pieciul Anna, Wicher Sebastian "Katalog białostockich pomników, tablic pamiątkowych i miejsc pamięci narodowej" Urząd Miejski Departament Kultury, Promocji i Sportu, Białystok 2017

* kł "Zwycięstwo zwycięstwu nierówne. Ulica Zwycięstwa do zmiany" https://bialystok.wyborcza.pl/bialystok/7,35241,21039713,zwyciestwo-zwyciestwu-nierowne-ulica-zwyciestwa-do-zmiany.html (dostęp 18.08,2022)

* Kłopotowski Andrzej "Samorząd upamiętnia wybitną białostoczankę. Jadwiga Klimkiewiczowa ma ulicę" Gazeta Wyborcza 15.04.2019

* Kłopotowski Andrzej "Urbaniści kontra przedsiębiorcy. Plan niezgody na Zwycięstwa" https://bialystok.wyborcza.pl/bialystok/7,35241,18041504,urbanisci-kontra-przedsiebiorcy-plan-niezgody-na-zwyciestwa.html (dostęp 03.08.2022)

* Kraśko Ryszard "Białystok. Przewodnik-informator" Wojewódzki Komitet Kultury Fizycznej i Turystyki w Białymstoku oraz Miejskie Przedsiębiorstwo Gospodarki Komunalnej w Białymstoku, Białystok 1966

* Kuźmiuk Adrian "Leroy Merlin Hetmańska. Drugi sklep w Białymstoku - otwarcie" https://poranny.pl/leroy-merlin-hetmanska-drugi-sklep-w-bialymstoku-otwarcie-zdjecia/ar/c3-5405038 (dostęp 13.09.2022)

* Majewska B. "W klubie >Relax<. Zbliżyć przez wspólną działalność" Gazeta Współczesna 295 (8386) z 29 grudnia 1977

* Mikulicz Tomasz "Aleja Solidarności: Aqua park, lofty i zieleń. Magistrat może wykorzystać pomysły studentów." https://poranny.pl/aleja-solidarnosci-aqua-park-lofty-i-zielen-magistrat-moze-wykorzystac-pomysly-studentow/ar/c3-5383024 Kurier Poranny 17 czerwca 2021 (dostęp 03.08.2022)

* Monkiewicz Waldemar "Białystok i okolice. Przewodnik" Sport i Turystyka, Warszawa 1979

* Nieciecki Jan "Plan rezydencji białostockiej w czasach Jana Klemensa Branickiego" w: Biuletyn Konserwatorski Województwa Podlaskiego 7/2001

* "O firmie" [Galeria Madro] http://galeriamadro.pl/o-firmie/ (dostęp 03.08.2022)

* "O nas [Cezas]" http://www.cezas.pl (dostęp 12.08.2022)

* (OP) "Estakada nad Osiedlem Młodych. Zrealizują plan sprzed 50 lat" https://wiadomosci.onet.pl/bialystok/estakada-nad-osiedlem-mlodych-zrealizuja-plan-sprzed-50-lat/sn4x3ym (dostęp 17.10.2022)

* Popławski Tomasz „Białystok. Historyczny plan miasta lata 30-te” Regionalny Ośrodek Studiów i Ochrony Środowiska Kulturowego w Białymstoku oraz Atikart, Białystok b.d.

* (p) "Już za dwa lata ul. Zwycięstwa nowoczesną arterią komunikacyjną" 130 Gazeta Białostocka z 13 maja 1971

* Parafia p.w. bł. Bolesławy Lament https://archibial.pl/parafie/info/33-bl-boleslawy-lament-bialystok/ (dostęp 13.09.2022)

* Redliński Edward "Zakalec (kronika jednej budowy)" Gazeta Białostocka 272 (5679) z 15-16 listopada 1969

* (reg) "Na placach budów. Osiedle Młodych" Gazeta Białostocka 309 (6743) z 7 listopada 1972

* rof/par "Dekomunizacja ulic w Białymstoku: ulica Zwycięstwa, ale z innym uzasadnieniem" https://dzieje.pl/aktualnosci/dekomunizacja-ulic-w-bialymstoku-ulica-zwyciestwa-ale-z-innym-uzasadnieniem (dostęp 18.08.2022)

* Sieńko R. "Quo Vadis Motozbycie?" Gazeta Białostocka 214 (6648) z 4 sierpnia 1972

* Uchwała nr X/113/15 Rady Miasta Białystok z dnia 22 czerwca 2015 r. w sprawie miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego części osiedla Młodych w Białymstoku (rejon ulic Zwycięstwa i Prowiantowej)

* Wałaszewski Krzysztof "Tysiąc szkół na Tysiąclecie. Szkoły Tysiąclecia - architektura, propaganda, polityka", Dom Wydawniczy Księży Młyn, Łódź 2018

* Wicher Sebastian „Osiedle Zdobycz Kolejarzy” http://www.modernizm.uwb.edu.pl/obiekty-a-z/item/152-osiedle-zdobycz-kolejarzy-pomiedzy-ulicami-konduktorska-promienna-i-wladyslawa-reymonta (dostęp 1.8.2022)

* (wm) "Na placach budów. Osiedle Młodych" Gazeta Białostocka 138 (5854) z 21 maja 1970

* (wm) "Z białostockiego >Madro<. Na drogi w kraju i za granicą" Gazeta Białostocka 108 (6902) z 19 kwietnia 1973

* Wróbel Wiesław "Budowa rzeźni miejskiej w Białymstoku w latach 1911-1914 według projektu firmy >Windschild & Langelott< oraz jej funkcjonowanie do 1919 r." w: "Biuletyn Konserwatorski Województwa Podlaskiego 18/2012

* "WYWIAD - Spółdzielnia Obrotu Towarowego Przemysłu Mleczarskiego" http://businesspl.com/index.php/przemysl-spozywczy/18582-wywiad-spoldzielnia-obrotu-towarowego-przemyslu-mleczarskiego (dostęp 17.10.2022)

* ZL "(...) Trasa Kopernikowska" Gazeta Białostocka 26 (7179) z 27 stycznia 1974

* Znicz W. "(...) [fot. przyszłej ulicy Gagarina]" Gazeta Białostocka 121 (6915) z 4 maja 1973

* Znicz W. „(…) [fot. reklama na wieżowcu]” Gazeta Białostocka 159 (7662) z 18 lipca 1975

* zw "Na osiedlu Młodych. Nowy pawilon handlowy" Gazeta Białostocka 73 (7226) z 15 marca 1974

* (zw) "Rosną osiedla mieszkaniowe" Gazeta Białostocka 110 (7263) z 23 kwietnia  1974

TYSIĄCLECIA

Zanim powstało osiedle

        Na planach pokazujących Białystok czasów Jana Klemens Branickiego na opisywanym terenie wyróżniona jest jedynie droga do wsi Słoboda (rejon ulicy Wiejskiej) i dalej do Suraża. Ta droga to ciąg, którego częścią była ulica Mazowiecka. Widoczny jest też Zwierzyniec.

        Pod koniec XIX wieku po sąsiedzku istniał zespół koszarowy 61. Włodzimierskiego Pułku Piechoty. Powstał już w 1879 roku i był to najstarszy z czterech kompleksów koszarowych na terenie Białegostoku. Koszary zajmowały teren między dzisiejszymi ulicami Michała Wołodyjowskiego i Marii Skłodowskiej-Curie, na którym obecnie stoi Uniwersytecki Szpital Kliniczny. Z czasów carskich pochodzi też Strategiczna Wojskowa Droga Białostocko-Baranowicka – jego odcinkiem jest ulica Zwierzyniecka.
        Na planie Białegostoku z lat 30. XX wieku w miejscu dzisiejszego osiedla Tysiąclecia – prócz Wesołej i Żelaznej - widać jeszcze kilka innych ulic. Od Mazowieckiej - między Zwierzyniecką a Wesołą - odchodziły Gęsi Dwór, Mała oraz Browarna. Za Żelazną znajdowała się jeszcze Szpitalna (dziś zachowana fragmentarycznie). Od Wesołej odbijała Garbarska. Gęściej robiło się w stronę rynków - Siennego i Rybnego (patrz „Osiedlownik: Piaski”).
        W międzywojniu była to okolica zabudowana niską, przeważnie drewnianą zabudową, której relikty można odnaleźć jeszcze przy ulicy Żelaznej. Od południa obszar zajmowany przez osiedle zamykała - jak dziś - ulica Zwierzyniecka nazywana wtedy szosą Zwierzyniecką. Za ulicą Szpitalną rozciągały się z kolei koszary funkcjonujące wtedy jako koszary im. gen. Sowińskiego 10 Pułku Ułanów. Od północy granicą była ulica Mazowiecka - dziś sprowadzona do roli „ogryzka” na planie Białegostoku. Z ostatniej ze strony granicę wytyczała - jak i dziś - ulica Michała Wołodyjowskiego.

 

MAPKA DO ZWIEDZANIA OSIEDLA

Akt erekcyjny

        Oficjalnie budowę osiedla rozpoczęto 22 sierpnia 1959 roku. Tego dnia wmurowano akt erekcyjny osiedla na placu, na którym zaczynano stawiać pierwszy z bloków. Adresowo była to wtedy Garbarska. Dziś - Jerzego Waszyngtona 25D. Po drodze patronem był jeszcze Piotr Lubieniecki – zmarły 17 grudnia 1962 roku sekretarz KW PZPR, „współtowarzysz pracy który wszystkie swoje siły, niespożytą energię i wszelkie zdolności oddał sprawie rozwoju Białostocczyzny, sprawie budownictwa socjalizmu.”

        

        - Dla upamiętnienia na wieczne czasy rozpoczęcia budowy pierwszego osiedla spółdzielczego w Białymstoku zamykającego się w granicach ulic Mazowiecka, szosa Zwierzyniecka, Wołodyjowskiego, Szpitalna Rada Nadzorcza wraz z Zarządem BSM postanowiła w dniu 22 sierpnia 1959 r. wmurować kamień węgielny pod pierwszy budynek tego osiedla, którym to budynkiem jest blok D, pod narożnikiem północnym przy ul. Garbarskiej. Aktu wmurowania kamienia węgielnego dokonał przewodniczący Miejskiej Rady Narodowej mgr Jerzy Krochmalski w obecności przedstawicieli społeczno-politycznych - przytaczał treść aktu w roku 1975 na łamach „Współczesnej” redaktor Wiesław Kobyliński.
        Piętnaście lat od wmurowania kamienia węgielnego zakończono budowę osiedla. W sumie na 22 hektarach stanęło 47 bloków, w których zamieszkało blisko 9 tysięcy osób. Podkreślano, że to tyle, co w mieście powiatowym.
        Osiedle początkowo powstawało jako „Osiedle Garbarska”. Nazwę wzięło od ulicy, przy której zaczęto stawiać pierwsze z bloków.

Osiedle inżyniera Najmowicza

        Poszczególne rozwiązania osiedle zawdzięcza Marianowi Najmowiczowi z białostockiego Inwestprojektu.

        - Projektant założył zasadę podziału zabudowy na kolonie oddzielone od siebie pasami zieleni, ciągami komunikacyjnymi i handlowo-usługowymi. W centrum osiedla wybudowano zespół kilku pawilonów, w których mieszczą się sklepy różnych branż, zakłady usługowe, gastronomia. Tu zlokalizowano także duży parking samochodowy. Akcentem wysokościowym są trzy wieżowce 10-piętrowe, stojące w sąsiedztwie ośrodka rekreacyjno-sportowego i basenu kąpielowego -  pisała o założeniach prasa.
        Między blokami powstały jeszcze dwie szkoły podstawowe, trzy przedszkola, żłobek i ośrodek zdrowia a także cztery kioski „Ruch” i kilka sezonowych stoisk warzywnych.
        Wstępnie między Garbarską a szosą Zwierzyniecką planowano jedenaście budynków. Z czasem obszar inwestycji rozszerzono także w stronę ulicy Mazowieckiej, co uwolniło dodatkowy teren. Budową zajęło się Białostockie Przedsiębiorstwo Budownictwa Miejskiego. 

        By zbudować osiedle niezbędne były liczne wyburzenia. W sumie zniesiono około 150 budynków, które określano jako „technicznie wyeksploatowane”.
        W kwietniu 1966 roku w prasie zapowiadano, że osiedle „wyskoczy” w górę. Od początku w projekcie były ujęte trzy wieżowce między Wesołą a Zwierzyniecką.
        - [BSM] rozpocznie budowę 6 budynków, w tym dwu 11-kondygnacyjnych na osiedlu „Garbarska” (439 mieszkań, 882 izby).

Garbarska zmienia się w Tysiąclecia

        Nazwy „Osiedle Garbarska” używano do połowy roku 1966. Później ogłoszono konkurs na łamach „Białostockiej” na nową, już stałą nazwę.
        - Osiedle Białostockiej Spółdzielni Mieszkaniowej - Garbarska zmieniło już swoją nazwę. W drodze ankiety-konkursu organizowanego przez BSM i redakcję „Gazety Białostockiej” osiedle otrzymało nazwę „Tysiąclecia”. Proponowana nazwa została przyjęta na ostatniej sesji MRN [Miejskiej Rady Narodowej - AK]. A więc osiedle można już nazywać osiedlem „Tysiąclecia” - pisała w czerwcu 1966 roku „Gazeta Białostocka”.

        Wśród osób, które zaproponowały nazwę „Tysiąclecia” lub zbliżoną rozlosowano nagrody: komplet naczyń na sześć osób, szybkowar, torbę podręczną, suszarkę do włosów oraz prodiż.
        Oczywiście „Tysiąclecie” nawiązywało do państwowych obchodów 1000-lecia Państwa Polskiego, które odbywały się w 1966 roku. Niejako w opozycji do nich Kościół obchodził 1000-lecie chrztu Polski przyjętego przez Mieszka I.

###
LOKATORZY
Pierwszy lokator, którym był Adam Czerwiński zameldował się na Osiedlu „Tysiąclecia” 24 czerwca 1960 roku. Z kolei w październiku 1966 roku klucz do 2500 mieszkania w zasobach BSM odebrał murarz BPBM Tadeusz Walendziuk. Co ciekawe, od 1959 roku budował właśnie osiedle Tysiąclecia. Szczęśliwy lokator zajął mieszkanie w bloku przy Wesołej 7. W prezencie otrzymał odkurzacz.
###

 

Pionierzy

        Pierwszych mieszkańców osiedla nazywani „Pionierami”. Dlaczego?
        - Otóż wprowadzaliśmy się do bloków, które powstawały w środku luźnej zabudowy na poły wiejskiego charakteru. Zaczęło dochodzić do konfliktów między spółdzielcami a zasiedziałymi mieszkańcami, którzy przenoszeni byli stopniowo do budownictwa wysokiego. Ten antagonizm, z którego źródłach można byłoby dużo mówić, rozciągał się nawet na dzieci, tworzące w szkołach oddzielne grupy. To nas cementowało, skonsolidowało w celu „samoobrony”, powodowało potrzebę więzi. Zrodziła się z niej inicjatywa organizowania czynów społecznych i podejmowania akcji (chociaż słowo to źle brzmi w kontekście akcentującym spontaniczne działania) integrującej mieszkańców. Zaczęliśmy od zagospodarowywania podwórek, ale porwaliśmy się na organizowanie wspólnych sylwestrów, potem rejestrowaliśmy najczystsze klatki schodowe, najbardziej ukwiecone balkony, najporządniej wyglądające podwórka (...) - wspominała na łamach „Współczesnej” Danuta Czerwińska, mieszkanka pierwszego bloku na osiedlu a jednocześnie socjolog z Instytutu Kształcenia Nauczycieli i Badań Oświatowych.
        Pionierzy potrzebowali uatrakcyjnić otoczenie. Stąd czyny społeczne. Ale wspólnie brali też udział w uroczystościach - jak wesela, imieniny czy urodziny. Pożyczanie sobie na wzajem krzeseł stało się osiedlową tradycją.

Prasa chwali osiedle

        Skoro osiedle Tysiąclecia było oczkiem w głowie i spółdzielców, i mieszkańców. Nic dziwnego, że w „Gazecie Białostockiej” nie brakowało słów pochwały pod ich adresem.

        - Osiedle „Tysiąclecia” jest jednym z piękniejszych w Białymstoku i chyba jedynym, gdzie w pełni wykonano plan usług dla ludności. Punkty usługowe zlokalizowane są w 7 wolno stojących pawilonach przy ulicy Wesołej i Zwierzynieckiej oraz z 2 budynkach mieszkalnych. Na terenie osiedla znajdują się 2 przedszkola [później powstało trzecie - AK], 1 żłobek i 2 szkoły podstawowe. W centrum znajduje się plac rekreacyjny z boiskami do siatki, koszykówki, piłki ręcznej i kometki. Poza tym przy każdym budynku jest plac zabaw dla najmłodszych mieszkańców osiedla. Wszyscy interesujący się fotografiką mają do dyspozycji 2 pracownie fotograficzne. Istnieje także modelarnia oraz świetlica dziecięco-młodzieżowa - pisała w 1974 roku „Białostocka”.
        I dalej: - Osiedle „Tysiąclecia” jest także jedynym posiadającym krytą pływalnię. Jest ona dostępna dla wszystkich mieszkańców miasta. Dla zmotoryzowanych otwarto niedawno strzeżony parking. Mieszkańcy osiedla biorą czynny udział w pracach społecznych, porządkują teren wokół budynków, opiekują się terenami zielonymi, których jest 6,5 ha.
        W czynie społecznym wykonano też wykopy pod sieć ciepłowniczą, dzięki czemu bloki przy Wesołej i Zwierzynieckiej można było szybciej podłączyć do miejskich magistrali.
        Zauważano jednak też problemy - mieszkańcy skarżyli się na odbierające odpady MPO oraz wymagające uszczelniania dachy budynków.

###
KSIĘGA PAMIĄTKOWA
Osiedle Tysiąclecia znajdowało się na trasach zwiedzania oficjalnych delegacji odwiedzających Białystok. „W księdze pamiątkowej obok polskich słowa w różnych językach świata: rosyjskim, wietnamskim, mongolskim, serbskim. To ślad po wizytach gości ze Związku Radzieckiego, Wietnamu, Mongolii, Jugosławii.”
###

Działki na osiedlu

        W 1966 roku w prasie ukazał się wywiad z prezesem BSM Michałem Borowikiem. Podkreślał on nowe rozwiązanie. O ogródkach przy balkonach mówił, że „to jest innowacja na skalę krajową. Te malutkie działki przydomowe wzbudzają każdorazowo podziw zwiedzających naszą spółdzielnię. No i trzeba powiedzieć, mieszkańcy tych bloków, przy których takich działek nie ma, czują się wyraźnie poszkodowani.”
        Ogródki do dziś zachowały się przy wielu blokach w rejonie Wołodyjowskiego, Wesołej i Zwierzynieckiej. W blokach starszych z mieszkań na parterze, z balkonów, do ogródków prowadzą schodki. W blokach późniejszych zrezygnowano z tego „luksusu”. Z czasem wreszcie BSM w ogóle odeszła od zakładania ogródków przy balkonach. Powstawały jedynie zieleńce dziś - niestety - coraz częściej zamieniane na parkingi.

        W 1966 roku planowano domykanie osiedla. W założeniach było jeszcze do zbudowania siedem bloków. Jednocześnie podkreślano, że będzie to siedem ostatnich z zaplanowanych tu budynków. Po zamknięciu Tysiąclecia spółdzielnia BSM miała przeskoczyć na plac budowy w rejonie Jurowieckiej i Ciepłej, gdzie zaczynać miała realizację osiedla „Sienkiewicza”.

Osiedle w potrzebie

        W 1970 roku mieszkańcy osiedla Tysiąclecia narzekali na kłopoty z dostępem do placówek edukacyjnych.
        -Najbardziej palącą sprawą jest budowa nowej szkoły podstawowej. Szkoła Podstawowa nr 6 przy ul. Wesołej z trudem mieści w swoich murach ponad 1.400 uczniów. W małej świetlicy przebywa 150 uczniów. Mówiono również o pilnej potrzebie budowy przedszkola i żłobka - relacjonowała spotkanie radnych Wojewódzkiej i Miejskiej Rady Narodowej z mieszkańcami osiedla we wrześniu 1970 roku „Białostocka”.
        Był jeszcze jeden ważny postulat. Mieszkańcy osiedla chcieli... wprowadzenia zakazu sprzedaży piwa w sklepie „Mikrus”.

        -Konsumenci piwa dosłownie „oblegają” sklep, zaśmiecają chodnik, hałasują i załatwiają fizjologiczne czynności przed oknami bloków nr 19 i 21 - dodawała prasa.
        W 1971 roku wyszedł jeszcze jedne problem. Mieszkańcy Mazowieckiej skarżyli się na sąsiedztwo Spółdzielni Inwalidów Produkcyjno-Usługowej „Odnowa”. Poszło o wytwarzany tu z kredy kit. „Rozchodząca się woń i wydostający brud z pomieszczenia (...) zatruwają najbliższe otoczenie. W okresie deszczu wyciekające brudy przedostają sie na ulicę, co jeszcze bardziej powiększa dokuczliwy fetor uniemożliwiający przejście przechodniom. Tuż obok okien lokatorów leżą stosy worków po kredzie. W czasie lata grozi to niebezpieczeństwem pożaru. Po zakończeniu pracy robotnicy wytrzepują odzież roboczą naprzeciw okien lokatorów.” Reakcją na prośby i zwracanie uwagi były jedynie wulgaryzmy.

Osiedle na celowniku prasy

        We wrześniu 1975 roku „Gazeta Współczesna” poświeciła osiedlu duży raport autorstwa Wiesława Kobylińskiego. Okazało się, że nie wszystkie założenia z projektu inżyniera Mariana Najmowicza zostały zrealizowane. W pewnym momencie zaczęło się cięcie kosztów.    
        - Ze względu na ścieśnienie zabudowy po kilku próbach zrezygnowano z budowy górek saneczkowych: budynki typowe położyły kres mini-ogródkom rekompensującym niewygody lokatorom najniższych i najwyższych kondygnacji. Stanowczo za mało zbudowano garaży. Dziś sznury samochodów parkują pod gołym niebem. Innym efektem gospodarności są tzw. „stodoły” - 3 budynki przy ul. Zwierzynieckiej z ciemnymi kuchniami i przejściowymi pokojami. Stąd najwięcej jest podań o zamianę.

        Zauważano kolejny raz czyny społeczne, w ramach których powstały „dwa przedszkola, żłobek, kryty basen, budynek administracyjny, 2 salki dla szkoły nr 6, 900 m ulicy Wesołej i 300 m Lubinickiego” wyceniane w sumie na ponad 10 mln zł.
        Chwalono sklepy osiedlowe, ale zauważano też, że do pełni szczęścia brakuje jeszcze nabiałowego, cukierni oraz dodatkowego punktu z owocami i warzywami.
        Na początku 1976 roku Białostocka Spółdzielnia Mieszkaniowa szykowała się do wielkiego remontowania poszczególnych budynków.
        - Plan zadań na rok bieżący jest bardzo napięty. Troska o poprawę warunków mieszkaniowych na osiedlu dyktuje konieczność rozpoczęcia prac już w przyszłym miesiącu, a zakończenie - przed nastaniem jesieni. Przewidziano naprawę dachów jedenastu budynków, pomalowanie klatek schodowych w trzynastu domach, naprawę płyt balkonowych, aby woda deszczowa spływała na zewnątrz budynku, a nie - jak dotychczas do mieszkań, naprawę chodników, pomalowanie siatek przed ogródkami Ogólna wartość robót wyniesie 1 mln zł - pisała prasa w marcu 1976.

  

Osiedle skończone

        Tysiąclecia to osiedle skończone. Te historyczne, realizowane przez Białostocką Spółdzielnię Mieszkaniową, zamyka się między ulicami Zwierzyniecką, Ryszarda Kaczorowskiego, Mazowiecką, Jerzego Waszyngtona, Żelazną i Michała Wołodyjowskiego. Niestety, dziś ulega przekształceniom. Pod wpływem lobby samochodowego tereny zielone pomiędzy blokami zamieniane są w miejsca parkingowe. Przy okazji tej znikają stare drzewa.
        Zmiany zachodzą też na obrzeżach osiedla. Kwartały między ulicami Kaczorowskiego, Wesołą i Waszyngtona stały się obszarem intensywnej działalności deweloperów - powstały tu dwa obiekty będące szczytem deweloperskiego bezguścia - mowa o tzw. „maczudze” i „szafie”. 

        Przypuszczać można, że zmieniać się będzie rejon Żelaznej (między Waszyngtona a Wołodyjowskiego; na razie nowa mieszkaniówka pojawiła się po sąsiedzku, przy Szpitalnej). Niezagospodarowany jest też teren między Mazowiecką, Waszyngtona a Kaczorowskiego.

Ogromne podziękowania należą się dwóm Zdzisławom – Zdzisławowi Zabielskiemu i Zdzisławowi Rynkiewiczowi. To dzięki nim zacząłem odkrywać Tysiąclecia. To z kolei przełożyło się na zainteresowanie powojennymi osiedlami mieszkaniowymi opisywanymi sukcesywnie w ramach „Osiedlownika”. PANOWIE! DZIĘKUJĘ!

ZREALIZOWANE W RAMACH STYPENDIUM ARTYSTYCZNEGO PREZYDENTA MIASTA BIAŁEGOSTOKU

 

 

 

 

 

WYBRANA BIBLIOGRAFIA

* (a) "2,5 tysięczne mieszkanie BSM" Gazeta Białostocka 241 (4721) z 11 października 1966
* (a) "BSM podsumowuje rok działalności" Gazeta Białostocka 94 (4574) z 22 kwietnia 1966
* (a) "Czyny społeczne w osiedlach BSM" Gazeta Białostocka 114 (6548) z 26 kwietnia 1972
* (a) "Nowe osiedle BSM" Gazeta Białostocka 58 (4538) z 10 marca 1966
* (a) "Osiedle BSM otrzymało nazwę Tysiąclecia" Gazeta Białostocka 175 (4655) z 26 lipca 1966
* (ab) "Noclegownia przy ulicy Żelaznej już otwarta" Kurier Poranny 17 lutego 2010
* (as) "Zatwierdzono nową nazwę osiedla BSM" Gazeta Białostocka 153 (4633) z 30 czerwca 1966
* (bb) "Na osiedlu Tysiąclecia. Czyn społeczny mieszkańców" Gazeta Białostocka 146 (6940) z 29 maja 1973
* (BM) "Na placach budów. Pańskie oko konia tuczy" GB 72 (6866) z 14 marca 1973
* "Bronisław Komorowski odsłonił w Białymstoku tablicę poświęconą prezydentowi Kaczorowskiemu" https://www.radio.bialystok.pl/wiadomosci/index/id/62553 (dostęp 20.12.2021)
* (D.G.) "Gaudeamus w AMB" Gazeta Białostocka 227 (8651) z 4 października 1978
* Dobroński Adam "Białystok. Historia miasta" Zarząd Miasta Białegostoku, Białystok 2001
* "Dom przy ul. Mazowieckiej 31/1 nowym zabytkiem" http://wuoz.bialystok.pl/dom-przy-ul-mazowieckiej-31-1-nowym-zabytkiem/ (dostęp 20.12.2021)
* (ed) "Spółdzielcy BSM. Nasza ulica, nasz żłobek" GB 157 (4947) z 6 lipca 1967
* Fiedorowicz Tomasz, Kietliński Marek, Maciejczuk Jarosław „Białostockie ulice i ich patroni” Archiwum Państwowe w Białymstoku, Białystok 2012
* „Gminny Program Opieki nad Zabytkami dla Miasta Białegostoku na lata 2018-2021” Uchwała LI/793/18 Rady Miasta Białystok z dnia 18 czerwca 2018 r.
* Górska Iwona, Kotyńska-Stetkiewicz Joanna, Kułak Aneta, Ryżewski Grzegorz, Wróbel Wiesław „Architektura ceglana w Białymstoku” Departament Kultury, Promocji i Sportu Urzędu Miejskiego w Białymstoku, Białystok 2019
* Górska Iwona, Kotyńska-Stetkiewicz Joanna, Kułak Aneta, Ryżewski Grzegorz, Wróbel Wiesław „Architektura drewniana w Białymstoku” Departament Kultury, Promocji i Sportu Urzędu Miejskiego w Białymstoku, Białystok 2020
* (h) "Lokatorzy contra spółdzielnia >Odnowa<" Gazeta Białostocka 46 (6120) z 16 lutego 1971
* "Historia Białegostoku" pod red. Dobroński Adam, Fundacja Sąsiedzi, Białystok 2012
* Informator "25 lat Białostockiej Spółdzielni Mieszkaniowej" b.d.
* (iz) "Osiedle Tysiąclecia" Gazeta Białostocka 216 (7369) z 9 sierpnia 1974
* Jarmolik Włodzimierz "To już wiek 1897-1997' Powszechna Spółdzielnia Spożywców "Społem", Białystok 1997
* Kadziewicz Zenon "Kryta pływalnia już pod dachem" Gazeta Białostocka 35 (6109) z 5 lutego 1971
* Kietliński Marek, Koller-Szumska Jolanta, Pieciul Anna, Wicher Sebastian "Katalog białostockich pomników, tablic pamiątkowych i miejsc pamięci narodowej" Urząd Miejski Departament Kultury, Promocji i Sportu, Białystok 2017
* Kłopotowski Andrzej "Mamy perełkę. Na Mazowieckiej 35 spod tynku wyszła białostocka szkoła muratorska" https://bialystok.wyborcza.pl/bialystok/7,35241,26551669,mamy-perelke-na-mazowieckiej-35-spod-tynku-wyszla-bialostocka.html (dostęp 20.12.2021)
* Kobyliński Wiesław "Raport w sprawie osiedla" Gazeta Współczesna 207 (7710) z 20-21 września 1975
* Kwaczyński Jerzy "Koloryt spółdzielczego osiedla. Aktywność bez etatu" Gazeta Współczesna 139 (7932) z 19-20 czerwca 1976
* "LegioNova" https://www.urbanity.pl/podlaskie/bialystok/legionova,b9951 (dostęp 27.12.2021)
* (mig) "Powiedzieli nam. O osiedlu >Tysiąclecia<" Gazeta Białostocka 97 (6171) z 8 kwietnia 1971
* Nekrolog Piotra Lubinieckiego w: Gazeta Białostocka 301 (3540) z 9 grudnia 1962
* Nieciecki Jan "Plan rezydencji białostockiej w czasach Jana Klemensa Branickiego" w: Biuletyn Konserwatorski Województwa Podlaskiego 7/2001
* Nowowiejski Mateusz "Przy Mazowieckiej szykują się zmiany. Jeden zabytek zachowany, drugi przeniesiony?" https://www.bialystokonline.pl/przy-mazowieckiej-szykuja-sie-zmiany-jeden-zabytek-zachowany-drugi-przeniesiony,artykul,95301,1,1.html (dostęp 20.12.2021)
* (p) "Na Święto Lipcowe. Kryty basen na osiedlu Tysiąclecia" Gazeta Białostocka 193 (6267) z 15 lipca 1971
* (p) "Ulica Mazowiecka - jedną w głównych arterii" Gazeta Białostocka 228 (3944) z 19 sierpnia 1970
* pcg "Dąb z patronem. Wołodyjowski przy Wołodyjowskiego" https://bialystok.wyborcza.pl/bialystok/7,35241,21565768,dab-z-patronem-wolodyjowski-przy-wolodyjowskiego.html (dostęp 22.12.2021)
* Popławski Tomasz „Białystok. Historyczny plan miasta lata 30-te” Regionalny Ośrodek Studiów i Ochrony Środowiska Kulturowego w Białymstoku oraz Atikart, Białystok b.d.
* (reg) "Budowlani pracowali na medal. Siedem miesięcy przed terminem przekazano żłobek inwestorowi" GB 155 (6949) z 7 czerwca 1973.
* (reg) "Poznajemy dorobek XXX-lecia. Kierunek - Osiedle >Tysiąclecia<" Gazeta Białostocka 331 (7125) z 1 grudnia 1973
* (SA) "Bolączki mieszkańców osiedla Tysiąclecia" Gazeta Białostocka 269 (5985) z 29 września 1970
* (SA) "Remonty i konserwacje budynków w Osiedlu Tysiąclecia" Gazeta Współczesna 58 (7851) z 12 marca 1976
* "Szkoła Podstawowa nr 6 im. Jarosława Iwaszkiewicza w Białymstoku. Jubileusz 70-lecia szkoły 1946-2016" https://sp6.edu.bialystok.pl/resource/file/preview/id.19 (dostęp 20.12.2021)
* Świdzińska A. "Nasze rozmowy. O spółdzielni - inaczej" Gazeta Białostocka 98 (4578) z 27 kwietnia 1966
* Świerad Stanisław "Dobrze, ale można lepiej" Gazeta Białostocka 190 (4670) z 12 sierpnia 1966
* Uchwała Nr LV/712/2002 Rady Miejskiej Białegostoku z dnia 29 sierpnia 2002 r. w sprawie miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego centrum Białegostoku w rejonie ulic Legionowej, Waszyngtona i Żelaznej
* Uchwała nr VII/53/11 Rady Miejskiej Białegostoku z dnia 28 lutego 2011 r. w sprawie miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego części osiedla Piaski w Białymstoku (rejon ul. Mazowieckiej i Żelaznej).
* "Wieżowiec Żelazna" https://www.urbanity.pl/podlaskie/bialystok/wiezowiec-zelazna,b1548 (dostęp 27.12.2021)
* Wilk H. "Dziś i jutro naszego miasta" Gazeta Białostocka 10 (4490) z 13 stycznia 1966
* Wilk Henryk "Pierwsza w kraju pływalnia osiedlowa" Gazeta Białostocka 271 (5678) z 14 listopada 1969
* Zabielski Zdzisław, Rynkiewicz Zdzisław, Kłopotowski Andrzej "Ładniej? PRL w przestrzeni miasta. Osiedle Tysiąclecia" http://www.ladniej.uwb.edu.pl/mapaosiedletysiaclecia.html (dostęp 20.10.2021