Piaski i
Zwierzyniec
Obszar omawiany w tej części „Osiedlownika” zajmuje dwa historyczne miejsca. Pierwszym jest teren zwierzyńca Branickich, który rozciągał się zaraz za założeniem pałacowo-parkowym. Na osi ogrodu wytyczona była prowadząca w głąb aleja, której towarzyszyły dwie inne, równoległe drogi. Z kolei teren w rejonie dzisiejszego Siennego Rynku położony był już za Bramą Suraską - przy historycznym trakcie do Suraża (dziś ulice Suraska, Mazowiecka, Wiejska i Kawaleryjska) i na teren Bażantarni (obecna ulica Młynowa). Tu znajdowały się dwa cmentarze: żydowski i ewangelicki. Na terenie pierwszego po II wojnie światowej założono park. Na terenie drugiego - rynek. O pierwszym przypomina dziś tablica informacyjna. O drugim otwarte w 2020 roku miejsce pamięci.
- Kiedy pojawiła się w Białymstoku nazwa Piaski? Nie znalazłem jej w książkach opisujących czasy Jana Klemensa Branickiego. Natomiast w spisie z 1825 roku przechowywanym w archiwum grodzieńskim jest mowa o posesjach pustych i piaskami zawianych za Bramą Suraską - pisze o genezie nazwy profesor Adam Dobroński.
###
PIASKI, CZYLI...
Administracyjnie
osiedle Piaski zajmuje dziś rozległy obszar między ulicami Akademicką,
Świętojańską, 11 Listopada, Zwierzyniecką, Ryszarda Kaczorowskiego i Legionową.
W praktyce dzielą się na kilka mniejszych jednostek administracyjnych. Wzdłuż
ulicy Marii Skłodowskiej-Curie rozciąga się osiedle początkowo zwane Centrum I.
Osiedle dziś nazywane powszechnie Piaskami z kolei - początkowo określane jako
Centrum II - to rejon wieżowców stojących między ulicami Legionową i Jerzego
Waszyngtona. Zajęło ono częściowo obszar historycznych Piasków, wchłaniając pod
blokowisko zabudowania i siatkę ulic. Z kolei druga część historycznych Piasków
- w rejonie Rynku Siennego – dziś należy do osiedla… Centrum rozumianego jako
śródmieście. Po wojnie obszar ten planowano przekształcić w... osiedle Centrum
III. Planów z nim związanych jednak nie zrealizowano. Do Piasków przynależy
dziś też osiedle Tysiąclecia, które – jako pierwsze, zaplanowane w pełni
powojenne osiedle w Białymstoku - zasługuje na odrębne omówienie na łamach
„Osiedlownika”.
###
Życie między rynkami
W XIX
wieku na terenie Piasków - w prasie z lat PRL określane były „bezużytecznym
ugorem”- wytyczono dwa place handlowe.
Miało to służyć wypchnięciu części handlu z placu dookoła ratusza. Tak powstały
Rynek Sienny i Rynek Rybny. Na Siennym, przy Młynowej, handlowano zbożem i
paszami. Z kolei przy ówczesnej ulicy Piwnej wytyczono Rynek Rybny. Jego część
bliżej Wojskowej stała się Końskim Rynkiem. Uchwała z 1889 roku mówi, że
„Sprzedaż ryb i wnętrzności zwierząt musi odbywać się na placu wyłącznie do
tego celu przeznaczonym, z tym, że w porze letniej towary te muszą znajdować
się pod płóciennymi przykryciami sporządzonymi wedle jednakowego wzoru
ustalonego przez Zarząd Miasta”.
W rejonie
Siennego Rynku stanęła Synagoga Piaskowa. Z kolei od południa teren
dzisiejszych Piasków zamykał carski kompleks koszarowy zbudowany w 1879 roku na
potrzeby Włodzimirskiego Puku Piechoty. Znajdował się w miejscu, gdzie dziś
stoi szpital-Gigant.
###
KERCELAK
Nazwa
Kercelak dotyczy warszawskiego targowiska założonego w latach 60. XIX wieku na
Woli. Powstało na terenach należących do Józefa Kercelego. Początkowo targowano
tam zbożem. Szybko jednak stało się miejscem handlu wszystkim, czym popadło -
prócz paszy również żywnością, produktami codziennymi ale i wszelakim
badziewiem. Podobnie było na Piaskach, gdzie kupić można było „i mydło, i
powidło”.
###
Plan inżyniera Tłoczka
Po II wojnie światowej rejon Piasków stał się miejscem przekształceń wprowadzanych przez miejskich architektów i urbanistów. Pierwszy projekt zmian przygotowali Ignacy Feliks Tłoczek i Stanisław Zieliński. Swoje wizje zapisali w „Programie ogólnego zagospodarowania przestrzennego miasta wojewódzkiego Białegostoku” z 1948 roku.
W dokumencie tereny osiedla Piaski wyznaczone zostały pod „ośrodek administracyjno-kulturalny”. Jego centrum wypadało na przecięciu dwóch osi - osi założenia pałacowego oraz osi ulicy Piwnej (dziś ulica Marii Skłodowskiej-Curie). Za ulicą Piwną, w osi pałacu Tłoczek i Zieliński widzieli „plac reprezentacyjny z gmachami administracji”. Piwną z kolei dociągali do Świętojańskiej. I choć plan nie został podjęty, to niektóre z jego założeń wprowadzono w życie na podstawie kolejnych planów opracowywanych przez Wojewódzką Pracownię Urbanistyczną pod kierunkiem H. Majchera.
Centrum. Początek
Już w
połowie lat 50. XX wieku rozstrzygnięto konkurs, który miał pokazać jak będzie
wyglądać osiedle Centrum. Wygrała koncepcje wykreowana w Łodzi.
- Nowy
projekt zabudowy śródmieścia Białegostoku uwzględnia potrzeby nowoczesnego
miasta. Śródmieście zostało zaprojektowane według najnowszych wzorów
urbanistycznych polegających na tym, że poszczególne budynki mają kształt
bloków, które ustawione odpowiednio tworzą zamknięty zespół urbanistyczny -
pisała „Białostocka” z 7 marca 1955 roku.
Dalej zaś,
że „wewnątrz takiego zespołu architektonicznego znajdą pomieszczenie szkoły,
przedszkola, żłobki, ośrodki zdrowia, wokół których rozpościerać się będą
trawniki. Budynki w nowym śródmieściu będą posiadały od 4 do 8 kondygnacji;
zostaną wyposażone we wszystkie urządzenia z gazem włącznie. W przyszłym
śródmieściu znajdować się będą gmachy PWRN i MRN, Pałac Młodzieży, Dom
Związkowy, centralny dom towarowy, pawilon wystawowy, wspaniały gmach nowego
teatru, nowe kina, kryty basen kąpielowy, hala targowa i wiele innych
obiektów... Układ linii komunikacyjnych zaplanowany został w ten sposób, że
łączyć one będą plac śródmiejski z terenami zielonymi, parkiem kultury i
wypoczynku >Zwierzyniec<, centralnym stadionem sportowym, dzielnicą
zabytkową >Rynek Kościuszki<, dzielnicami przemysłowymi i dworcem
kolejowym”.
Centrum. Po raz pierwszy
Planów
tych oczywiście nie zrealizowano. Przy nowym placu - założonym w rejonie, gdzie
w czasach Branickich ulokowana była Brama Suraska - stanął socrealistyczny Dom
Partii. Wytyczono też ulicę Marii Skłodowskiej-Curie, którą poprowadzono od
Domu Partii na północy do Zwierzyńca na południu. Miała stać się
reprezentacyjną Aleją Pochodów. Stąd też w kolejnych latach wyrosły przy niej
gmachy Sądów, Związków Zawodowych oraz szpitali. Żartowano, że to „ulica, przy
której rządzą, sądzą, nic nie dają i na tamten świat wysyłają”.
Przy
Skłodowskiej zbudowano jeszcze Dom Towarowy „Central”, siedzibę Naczelnej
Organizacji Technicznej. Po sąsiedzku z „Centralem” planowano też wieżowiec, w
którym miały znaleźć się siedziby Wojewódzkiego Zjednoczenia Przedsiębiorstw
Handlowych, Białostockich Zakładów Gastronomicznych oraz przedsiębiorstwa
Instal. Dodatkowo A. Patecka [w źródłach pojawiają się różne imiona architektki
- raz to Anna, raz Aleksandra] z warszawskiego Biura Studiów Projektów Handlu
Wewnętrznego na parterze przewidziała restaurację na 200 miejsc, bar szybkiej
obsługi na 60 osób, zaś na I piętrze kawiarnię dla 80 klientów z letnim
tarasem.
Nowa ulica
musiała siłą rzeczy otrzymać godną oprawę. Wiadomo było, że przy ulicy nie ma
miejsca na halę stojącą przy Rybnym Rynku czy niskie domy. Po obu stronach Alei
Pochodów zaprojektowano nowe bloki. Plan realizacyjny osiedla Centrum I
przygotował Leon Jaruszewicz.
###
LEON JARUSZEWICZ
- Ukończył
studia na wydziale architektury Politechniki Wrocławskiej. Zajmował się
projektowaniem już wcześniej - w studenckiej spółdzielni „Arkady” - której
dziełem były m.in. rozwiązania architektoniczne centralnych dożynek w 1949 roku
i Wystawy Ziem Odzyskanych. Do Białegostoku Leon Jaruszewicz przyjechał w 1953
roku. Przez pierwsze lata pracował w Miastoprojekcie, od 1964 roku jest
starszym projektantem w Wojewódzkim Biurze Projektów Budownictwa Wiejskiego -
przedstawiała jego sylwetkę „Gazeta Białostocka”.
I dalej: -
Prace inż. Jaruszewicza to - wymieńmy dla przykładu - zespół budynków
mieszkalno-usługowych przy ul. Lipowej (tam gdzie mieści się „Turoblanka” i
księgarnia „Techniczna”) [dziś nie istnieje już ani bar, ani księgarnia - AK],
budynek przy Sienkiewicza (ze sklepem „Jubilera”), urbanistyczne rozwiązanie
ciągu ulicy Lipowej, zespół sześciu bloków mieszkalnych przy Alei 1 Maja na
zapleczu pawilonów „Domus” i Spółdzielni Inwalidów oraz te dwa pawilony
[autorem pawilonu „Domus” jest Jerzy Zgliczyński, może chodzić o pawilon ze
sklepem Społem – AK], wieżowiec ze sklepem „Merino”, Technikum Mleczarskie z
krytą pływalnią, plan realizacyjny osiedla Centrum I oraz budynki
mieszkalno-usługowe przy tej [Marii Skłodowskiej-Curie] ulicy od ul.
Dzierżyńskiego do wieżowca Zjednoczenia Budownictwa, trzy projekty powtarzalne
szkół Tysiąclecia (...) wreszcie - tereny dożynkowe przy ul. Kawaleryjskiej.
Jeden z ostatnich projektów, jeszcze nie zrealizowany, to 18-kondygnacyjny
wieżowiec Biura Projektów Budownictwa Wielskiego, który ma stanąć na rogu ulic
Słonimskiej i Ogrodowej.
###
Sam
Jaruszewicz osiedle Centrum I uznał w tym samym materiale za swoją najlepszą
pracę. Mówił o niej tak:
- Myślę,
że tu udało się nam lepiej i swobodniej niż dotychczas rozwiązać funkcję
mieszkań i lepiej wydobyć detal architektoniczny. Budynki po prawej stronie
ulicy Skłodowskiej są dobrze wkomponowane w skarpę. Dodatkowa satysfakcja
płynie stąd, że nie jest to luźny
budynek, ale pewna całość, układ zamknięty - odpowiadał.
Jaruszewiczowi
udało się stworzyć spójne, dobrze zaplanowane osiedle, które sąsiadowało z
założeniem parkowo-pałacowym Branickich. W części wschodniej Centrum I oparło
się o starsze bloki przy ul. Akademickiej. Od zachodu z kolei - przez zbudowaną
jako „Tysiąclatka” Szkołę Podstawową nr 9 - przechodziło w historyczną zabudowę
z przełomu XIX i XX wieku, zlokalizowaną w rejonie Rybnego Rynku oraz ulic
Suchej, Śledziowej, Sportowej czy Skórzanej.
Centrum z konkursu
Zakusy
przekształceń od początku były znacznie szersze. Centrum objąć miało tereny
wkoło Rynku Siennego. Rozpisano na ten obszar konkurs, do którego zaproszono
projektantów z Białegostoku, Gdańska i Warszawy. Rozstrzygnięty został w 1962
roku, a zwycięzcami ogłoszono warszawiaków pod kierunkiem Aleksandra
Łyczkowskiego.
- Projekt oceniono
jako wybitne osiągniecie urbanistyczne, a także względy ekonomiczne wyróżniały
go spośród pozostałych prac. Budowa miała odbywać się w trzech etapach w
terminie do 1972 roku, przy czym etap pierwszy miał być rozpoczęty już w 1962
roku - pisała „Białostocka”.
W 1964
roku budową miała zająć się Białostocka Spółdzielnia Mieszkaniowa. W tym czasie
jednak BSM stawiała osiedle Tysiąclecia. Kolejną koncepcję osiedla przygotowało
Białostockie Biuro Projektów Budownictwa Ogólnego. Kolejne projekty wyszły z pracowni
Inwestprojekt. Nad osiedlem pracowali Wiktor Łazarczyk, Janusz Szczepański oraz
Józef Matwiejuk i Henryk Prochowski. „Białostocka” pokazywała coraz nowsze
koncepcje na teren od Kalinowskiego do Waszyngtona i nieistniejącej dziś
Plutonowej.
Już w 1966
roku „Gazeta Białostocka” podawała:
- Obecnie
przy ulicy Plutonowej stoją jeszcze parterowe baraki. W przyszłości przebiegać
będzie tędy, w kierunku ulicy Garbarskiej, ulica Nowowaszygtona [sic!], a w
miejscu baraków powstaną 11-kondygnacyjne budynki mieszkalne.
Barakami
były zabudowania ośrodków zapasowych kawalerii przy dowództwie garnizonu, które
zajęło carskie koszary. Budowa jednak nie ruszyła.
Centrum. Po raz drugi
Dopiero w
grudniu 1972 roku prasa pokazała przyszłe osiedle oraz opisała jak dokładnie
mają przebiegać prace nad nim.
- Część
mieszkalna zawarta między ulicami: Marii Curie-Skłodowskiej, przedłużeniem
ulicy Waszyngtona (obecnie okolice ulicy Plutonowej), ulicą Dzierżyńskiego aż
po ulicę Garbarską składać się będzie z trzech zespołów, noszących w
nomenklaturze inwestycyjnej nazwę zadań. Pierwsze zadanie, którego budowa trwać
będzie w latach 1972-1974 obejmuje cztery 11-kondygnacyjne budynki o łącznej
ilości 756 mieszkań. Zamieszka w nich 2271 osób. Drugie zadanie realizowane
będzie w latach 1973-1975. W czterech wybudowanych wówczas budynkach o 919
mieszkaniach zamieszka 2758 osób. Trzecie zadanie planowane jest do budowy w
latach 1975-1977. W ramach tego zadania oddane zostaną do użytku też cztery
budynki, w których zamieszka 2461 mieszkańców w 820 mieszkaniach - wyliczał
Henryk Wilk.
Piaski - czy jak kto woli Centrum II - zaprojektowano więc w sumie dla około 7490 osób, które miało pomieścić 2495 mieszkań. Razem z blokami budowane miały być obiekty handlowe i trzy przedszkola. Planowano też rozbudowę istniejącej Szkoły Podstawowej nr 9.
Architektura
Projekt
poszczególnych budynków wykonał zespół Inwestprojektu pod kierunkiem Marianny
Danuty Gąsowskiej-Łukaszewicz, projektantki generalnej całego osiedla.
-
Architektura budynków posiada skalę dotąd w Białymstoku nie spotykaną. Będą to
nie tylko budynki wysokie, ale i długie: 3, 7 a nawet 10-klatkowe. Budowane w
technologii OWT posiadać będą ciekawą i trwałą (wzbogaconą kolorystycznymi
akcentami z materiałów ceramicznych) fakturę. Każdy szczyt 11-kondygnacyjnego
budynku rozwiązany będzie jako kompozycja z ceramicznych płytek szkliwionych -
pisał o projekcie Henryk Wilk.
I dalej: -
Interesująco rozwiązali projektanci wnętrza podwórkowe. Na każdym z nich
znajdować się będzie zbiornik z wodą, urządzenia rekreacyjne oraz ciekawie
rozwiązana zieleń. To wszystko stanowi pewnego rodzaju kompozycję
architektoniczno-plastyczną, rozwiązaną w różnych poziomach. Słowem, nie jest
to typowe podwórko, lecz ogród z różnymi urządzeniami. Przy budynkach - podobnie
jak na osiedlu „Tysiąclecia” - będą małe ogródki przynależne do mieszkań
parterowych.
W blokach
montowane miały być automatyczne windy produkowane na licencji szwedzkiej.
Ostatecznie płytek ceramicznych na szczytach nie zastosowano. Długie fasady próbowano
rozbić różnorodnym układem balkonów. Kolor pojawił sie na filarkach
międzyokiennych. Dziś całość jest już pod styropianem.
Profesor
Adam Dobroński w jednej ze swych publikacji pisze, że na Piaskach „skorzystano
z gotowego projektu osiedla, które miało być wybudowane w Libii. Architekci ze
względu na tamtejszy klimat rozplanowali korytarze wzmacniające przewiewy
powietrza. [Dlatego też (...)] najbardziej adekwatna byłaby nazwa - osiedle
wichrów.” Dodaje, że wśród mieszkańców osiedla „odnotowano m.in. wojewodów i
sekretarzy”. Swoje lokum znajdowali tu też profesorowie z pobliskiego szpitala.
Budowa start
Dokładnie
11 lutego 1973 roku „Białostocka” atakowała czytelnika z pierwszej strony
informacjami o rozpoczęciu prac nad nowym osiedlem.
* 9
budowlanych wmuruje kamień węgielny
*
100-metrowe i 11-kondygnacyjne budynki mieszkalne
* 2.495
nowych mieszkań do roku 1978
Pokazywała
też przygotowaną przez Henryka Wilka wizualizację pierwszego z dwunastu
zaplanowanych wieżowców. Dziś to wieżowiec przypisany do ulicy Jerzego
Waszyngtona numerem 14.
-
Dzisiejszą uroczystością wmurowania kamienia węgielnego pod budowę widocznego
na rysunku budynku mieszkalnego zostanie oficjalnie rozpoczęta realizacja
osiedla Centrum w Białymstoku. Oficjalnie - bowiem faktycznie roboty ziemne i
fundamentowe pod ten budynek wykonano w roku ubiegłym - pisał w swoim tekście
Henryk Wilk.
Dzień
później gazeta relacjonowała uroczystość, jaka miała miejsce na budowie -
odbyła się przy okazji Wojewódzkiego Zlotu Przodowników Pracy Budownictwa. W
akcie erekcyjnym zapisano, że „rozpoczęcie budowy tego osiedla nastąpiło w
wyniku realizacji perspektywicznego programu budownictwa mieszkaniowego,
wynikającego z uchwał VI Zjazdu Partii”. Podpisany przez oficjeli dokument
wmurowało dziewięć osób - przodowników pracy w budowlance. Byli to: murarz
Bolesław Chyży, operator Janina Sobolewska, montażysta Józef Zadykowicz
(wszyscy z BPBM), brygadzista Tadeusz Strug (z PBP), operator Franciszek
Wotalski (z BPRZiMB), monter Albert Toczydłowski (z BPIE), monter Józef Śledź
(z BPIS), ślusarz Jan Kuźmicki (z BPBP) i ślusarz Jan Kruk (z BPRI).
Pionierski wieżowiec Abramowicza
Pierwsze
bloki powstały w miejscu wspomnianych baraków stojących przy Plutonowej.
Wieżowiec adresowany dziś jako „Waszyngtona 14” był w ogóle pierwszym w
Białymstoku wieżowcem zbudowanym z wielkiej płyty. Budowy doglądał majster
Włodzimierz Abramowicz z Białostockiego Przedsiębiorstwa Budownictwa
Miejskiego. Później zasiadał przez lata w zarządzie Spółdzielni Mieszkaniowej
„Słoneczny Stok”.
- Blok,
który teraz wznosimy, początkuje budowę nowego osiedla Centrum. Będzie gotowy w
pierwszym kwartale przyszłego roku [oczywiście terminu nie udało się dotrzymać
- AK]. Budowa pionierska: pierwszy w Białymstoku jedenastokondygnacyjny
wieżowiec, wznoszony metodą OWT. Ta metoda pozwala budować szybko, ale kwestie
tempa budowy załatwia w połowie. Bo cóż z tego, że montujemy budynek w krótszym
czasie, skoro później wykańczamy go metodami tradycyjnymi. Postęp w technice
montażu nie idzie w parze z postępem w robotach wykończeniowych i to jest nasza
bolączka - opowiadał Abramowicz.
Redaktor
A. Różalski poświecił Abramowiczowi nawet cały reportaż w gazecie. Opisywał
jego zaangażowanie. To, jak „barabani” przez telefon, żeby dowieziono mu
brakujące płyty. Jak rachuje płyty, które będą mu potrzebne kolejnego dnia. Po
to, „żeby nie było przerw w robocie, żeby robotnicy nie marudzili...”
- Lepiej
zamówić wcześniej, bo u nas nie ma jeszcze tak dobrze, żeby można było załatwić
wszystko od razu - zauważał Abramowicz.
W sumie
miał rację...
Budowa i wykończeniówka kuleje
Ale nie wszystko - tradycji musiało stać się zadość - szło jak miało iść. W 1973 roku prasa znów pisała o problemach. Tym razem na budowie czterech pierwszych wieżowców prowadzonej przez Białostockie Przedsiębiorstwo Budownictwa Mieszkaniowego.
- Różny
jest stan zaawansowania robót na tych budowach. Złożyły się na to: zaniedbania
inwestora w zakresie przygotowania placów budów, braki materiałowe - od paru
zaledwie dni budowniczowie „Centrum II” nie narzekają na dostawy pospółki i
piasku. Brak jest również i gazobetonu i cegły ceramicznej pełnej.
Dodatkowo
były problemy z montażem ścian osłonowych na jednym z wieżowców. Wiązało się to
z nieterminowymi dostawami elementów prefabrykowanych. W listopadzie 1973 prasa
pisała o nasileniu pac. Pokazywała też zdjęcia wieżowców na tle niskich,
drewnianych domów. Ale już w grudniu znów było źle.
- Było
zimno. Padał śnieg. Pracujący ludzie nie narzekali jednak na warunki
atmosferyczne. Wiadomo - zima. Martwił ich brak prefabrykatów - komentowali
redaktorzy „Białostockiej” odwiedzający brygadę na placu budowy.
W kwietniu
1974 zapowiadała z kolei już pierwszych lokatorów. I zachwalała mieszkania.
-Wszystkie
mieszkania mają widne kuchnie, balkony wykonane z płyty żelbetowej
prefabrykowanej, które z zewnątrz są pokryte płytkami glazurowanymi o
pastelowych barwach. Podłogi w pokojach wykładane są mozaiką parkietową, zaś w
kuchni i przedpokoju płytkami PCW. Łazienki mają wykończenie lastrico, wanny
„normalnego” formatu i oczywiście bieżącą, ciepłą wodę, gdyż bloki podłączone
będą do elektrociepłowni. W mieszkaniach większych, począwszy od „M-3” łazienka
i WC są pomieszczeniami oddzielnymi. (...) Klatki schodowe mają być ogrzewane i
oświetlane - uwaga - jarzeniówkami! Mieszkańcy korzystać będą mogli z
sześcioosobowych wind wykonanych na szwedzkiej licencji. Na półpiętrach
zainstaluje się zsypy na śmieci. A na ostatniej kondygnacji usytuowano pralnie,
suszarnie, pomieszczenia przeznaczone do wykorzystania przez komitety blokowe
oraz pracownie plastyczne.
Poślizg
Termin oddania pierwszego z wieżowców zaplanowano na koniec marca 1974. Później przesunięto go na 30 maja 1974. Nic z tego. Dopiero w czerwcu „Białostocka” pisała, że pierwszy blok jest na finiszu.
- Jak nas
poinformował zastępca prezesa BSM d/s technicznych inż. Jan Szewczuk i
kierownik grupy wykonującej prace wykończeniowe w budynku nr 2 - Mieczysław
Słonicz - pierwsi lokatorzy wprowadzą się na Osiedle „Centrum II” w końcu
bieżącego miesiąca. W pierwszym etapie zostanie oddana do użytku połowa bloku,
w której będzie 99 mieszkań, w drugim - w końcu lipca - budowlani obiecują
zakończyć prace wykończeniowe w pozostałej części budynku. Ogółem w pierwszym
bloku zamieszka 198 rodzin w mieszkaniach od „M-1” do „M-4” - pisała prasa.
Reporterzy
zauważali, że w 80 procentach połowy bloku „są już ułożone mozaiki parkietowe,
zaś połowa mieszkań ma ściany wyłożone tapetami w dwudziestu różnych wzorach i
kolorach. Przyszli lokatorzy mogą z wykonawcami ustalić kolor i wzór tapet, tak
by pasowały do upodobań i wyposażenia mieszkania przyszłego użytkownika. We
wszystkich kuchniach montowane są obecnie typowe obudowy ścian i zlewozmywaków.
Trwa również montaż kuchenek gazowych. Meble kuchenne mają blaty wykonane z
laminatu zaś ścianki są pokryte trwałą farbą. W łazienkach ustawia się wanny
>pełnowymiarowe<, ściany są malowane na olejno, kto zaś zechce może
również zamontować umywalkę.”
Ale
lokatorzy zaczęli wprowadzać się tu dopiero w sierpniu 1974 roku. Do użytku
oddano wtedy zapowiadaną połowę wieżowca z 99 mieszkaniami.
###
DZIEŃ DOBRY. MY Z „BIAŁOSTOCKIEJ”
-
Odwiedziliśmy rodzinę Ireny i Franciszka Szydłowskich, którzy wraz z dziećmi
Violettą i Radosławem wprowadzili się wreszcie do upragnionego M-4. Są to trzy
pokoje z kuchnią, dosyć przestronnym przedpokojem oraz łazienką i WC, które są
pomieszczeniami oddzielnymi. W przedpokoju zamontowana szafa z pawlaczem. Ekipy
„wykończeniowców” nie pomyślały jednak o właściwym doborze kolorystycznym
poszczególnych segmentów - szafa jest więc „łaciata”. Również w pokoju, w
specjalnie wykonanej wnęce jest wmontowana wygodna trzydrzwiowa szafa na
ubrania z nadstawką na bieliznę. Kuchnia wyposażona jest w pokryty laminatem
komplet mebli, kuchenkę gazową z oszklonym i podświetlonym piekarnikiem - zachwalała
mieszkania „Białostocka”.
Ale i
zauważała, że... wieżowiec nie został podłączony do sieci centralnego
ogrzewania. Lokatorzy nie mają więc ciepłej wody w łazienkach i kuchniach.
Mieszkańcom nie udostępniono też... zsypów. Brak anteny zbiorczej to przy tym
mały pikuś. Redaktor odwiedzający blok - ukrywający się pod inicjałami (zw) -
podsumowywał, że liczy iż „mieszkania, które niebawem zostaną oddane do użytku
w drugiej połowie bloku będą jeszcze staranniej wykończone i lokatorzy nie będą
mieli kłopotów z uciążliwymi drobiazgami.”
###
Burzą domy, budują ulicę
Realizacja
osiedla wymagała licznych wyburzeń.
Prasa pisała o konieczności „sukcesywnej likwidacji” starej zabudowy na
Piaskach.
- Do
zakończenia budowy osiedla trzeba będzie wyburzyć 42 stare budynki drewniane i
37 murowanych i wykwaterować z nich 372 rodziny - pojawiły się dokładne
wyliczenia.
Od nowa
trzeba było zbudować też ulicę, która domknęłaby osiedle od południa.
- Ulica
Waszyngtona jest niepozorną uliczką, łączącą ul. Akademicką z ul. Marii
Skłodowskiej-Curie. Wielu białostoczan z pewnością nigdy nią nie przechodziło,
bo po prostu nie było ku temu okazji. Ale już niedługo ul. Waszyngtona, po połączeniu
z ul. Garbarską i projektowaną ul. Dworcową stanowić będzie ważną arterię
komunikacyjną - zapowiadała już w 1972 roku prasa.
Podawała, że by zbudować ulicę niezbędne będą wyburzenia baraków przy Plutonowej i - jak to określono - domków-ruder. Plan był taki, że do roku 1974 zakończą się prace przy Waszyngtona i Garbarskiej (ostatecznie ulica została „wchłonięta” przez Waszyngtona, po drodze za patrona miała jeszcze Bolesława Podedwornego i Lubieneckiego). Z kolei do roku 1976 powstać miała Dworcowa - czyli odcinek od Mazowieckiej, przez osiedle Przydworcowe, aż do stacji PKP i PKS. Całość wyceniano na 35 mln zł. Dość powiedzieć, że plany wzięły w łeb. Zrealizowano jedynie Waszyngtona i odcinek Dworcowej - od stacji do Grunwaldzkiej. Następnie dociągnięto ją do Bema. Ulice ostatecznie połączono dopiero w drugiej dekadzie XXI wieku.
Centrum III
W 1972
roku praca ciągle pisała o planach realizacji usługowej części centrum w
rejonie Rynku Siennego. Koncepcję zmian przygotował Inwestprojekt. Obok Domu
Technika (czyli NOT-u) zaczęto już wtedy budowę domu towarowego. I tyle. „Na
wyburzanie Chanajek przy ulicy Młynowej przyjdzie nam jeszcze chyba długo
poczekać” - konkludowano.
W 1975
roku „Białostocka” znów pisała o rozstrzygniętym konkursie na nową dzielnicę.
Nadesłano aż 45 opracowań. A tym razem wygrali w nim architekci z Krakowa - Jan
Krug i Andrzej Getter. W projekcie uwzględniali już osiedle Jaruszewicza i
pierwsze wieżowce Gąsowskiej-Łukaszewicz.
-
Najważniejszy jest dla mnie fakt, że projektanci potraktowali problem centrum
kompleksowo. To znaczy: centrum Białegostoku ma być nie tylko terenem, gdzie
występować będzie większe nasycenie usługami, ale przede wszystkim stanie się
żywym organizmem. Stąd tak wiele uwagi poświęcili autorzy zaprojektowaniu odpowiedniej
przestrzeni dla ruchu pieszego, który odbywał się będzie nie tylko po ciągach
handlowych, stąd propozycje w pracach konkursowych, aby było to centrum i
usługowe, i kulturalne, i administracyjne, a nawet centrum mieszkaniowe i
centrum pracy - oceniał prof. Jerzy Hryniewicki, przewodniczący jury
konkursowego.
Mówił, że
to swoista nowość. Niedawno jeszcze pokutował bowiem pogląd, że zakłady pracy,
mieszkaniówkę i zieleń należy lokować poza centrum.
Koniec zachwytów...
Pod koniec
lat 70. okazało się, że osiedle nie spełnia potrzeb kierowców.
- Zachwyty
nad rozmachem i nowoczesnością tego budownictwa - uwidaczniane nieraz w prasie,
w wizytówkowych migawkach telewizyjnych - zmieszały się szybko, jak to często
bywa, z krytycznymi uwagami na temat rozwiązań architektonicznych i
przestrzennych na tym osiedlu. (...) dzieci nie mają gdzie i na czym się
(chodzi o sprzęt zabawowy, którego jak dotąd prawie nie ma) bawić,
zmotoryzowani nie mają gdzie parkować pojazdów. A że gdzieś zaparkować muszą
(najlepiej „na oku”, pod własnym oknem), osiedlowe wąskie uliczki wzdłuż
długich bloków - przewidziane wyłącznie na dojazdy dla pojazdów obsługi
komunalnej, sanitarnej, pożarniczej itp. - oblepione są wprost „syrenkami”,
„maluchami”, „trabantami” i czym tylko... Już około 60 proc. rodzin posiada
tutaj swoje maszyny, a z każdym miesiącem ich przybywa. Dodajmy pojazdy
przyjezdne. Więc parkowanie - z braku odpowiedniego strzeżonego miejsca poza
podwórkami - odbywa się w pełni „na żywioł”, jak się da i gdzie się da. W nielicznych
zatokach, na chodnikach, na uliczkach, na trawnikach. Zatarasowane przejścia
dla pieszych i dojazdy do zsypów śmietnikowych, często w ogóle zatarasowane
wyjazdy (...) i jeszcze jak na złość, tłumy dzieciaków upodobały sobie owe
ruchliwe uliczki do zabaw - rysowania, skakania, gonitwy. Bo gdzie mają hasać?
- to barwny opis z roku 1979.
Dlatego
pojawiły się apele o parkingi strzeżone - z powodu braku miejsca miałyby to być
garażo-parkingi. W planach były dwa parkingi. Pierwszy, na kilkaset samochodów,
między blokami przy Podedwornego. Drugi - w okolicy planowanych pawilonów
handlowych - nieistniejącego już dziś ABC. Paradoksalnie - działka po zburzeniu
pawilonów od kilku lat właśnie jest jednym, wielkim, dzikim parkingiem.
...fala krytyki...
Na
początku lat 80. festiwal krytyki trwał w najlepsze.
-
Prezentowane wielokrotnie w telewizyjnych migawkach na fali propagandy sukcesu,
budujące się wówczas białostockie osiedle „Centrum II”, jako nadzwyczaj
nowoczesne - jawi się w istocie mieszkańcom i przybyszom jako typowy wytwór
osiedlowej architektury ostatnich lat. Samotnie stojące bloki-giganty, do
których dojechać trudno, z których wyjście po zakupy to duży problem. Jedynym -
jak dotychczas - za to tęgim atutem - pozostaje śródmiejska lokalizacja osiedla
ze wszystkimi wynikającymi z tego dla mieszkańców udogodnieniami, a także
bliskość pięknego, starego parku - można było przeczytać w prasie z roku 1981.
I dalej: -
Tego wszakże do szczęścia [nie wystarcza], czemu stanowczy wyraz dają mieszkańcy przy każdej
okazji (...) [licząc] na roztropne i funkcjonalne dla mieszkańców zagospodarowanie
„pustynnego” dosłownie zaplecza usługowo-handlowego, komunalnego,
społeczno-kulturalnego.
Mieszkańcy
np. postulowali, by na osi pałacu Branickich założyć park i tereny rekreacyjne.
Oczywiście dalej podnoszono kwestię parkowania i dojazdu do wnętrz kwartałów
zabudowy. Poruszano temat przedszkola.
Brakowało ciągle obiektów handlowych. Jeden - od strony Podedwornego był w planach (ostatecznie nie powstał). Drugi, czyli „Opałek” przy ulicy Marii Skłodowskiej-Curie jeszcze ciągle był wtedy w budowie. Wiadomo było, że parter pawilonu zajmie spożywka. O piętro szedł jeszcze spór - w rachubę wchodziły sklep futrzarski i przeniesione stoiska z „Koszałka”. Resztę miała dostać do zagospodarowania Rada Osiedla. Wśród pomysłów pojawiały się sala widowiskowa z klubem-kawiarnią, ośrodek „Praktyczna Pani”, pomieszczenia dla zespołów czy kół zainteresowań. Miałby to być „ośrodek integrujący życie 4,5 tys. mieszkańców osiedla Centrum II, ul. Skłodowskiej i przyległych”.
###
CORBUSIER W REALIACH BIAŁOSTOCKICH
„Bloki
białostockiego osiedla >Piaski< przypominają poustawiane obok siebie
monstrualne regały, po których krzątają się często obojętni sobie ludzie. Z
kondygnacji, czyli półki takiego regału schodzi się wówczas, kiedy się musi
wyprowadzić psa, kupić mleko, powędrować >do miasta<, do pracy.
Bezpośredni związek z ziemią (obcą zresztą, bo jak się przywiązać do betonowego
parkingu?) został zerwany. Przeciętny mieszkaniec używa języka
glazurowo-jowiszowo-boazeriowo-samochodowego. Słownik środowiskowo-przyrodniczy
nie istnieje dla niego.
W
betonowej studni zwanej niegdyś podwórzem, trudno jest nawiązać kontakt z anonimową panią z
piątej klatki z dziewiątego pietra. Bardziej sprzyja temu np. ogródek obok
niedużego bloku. Tego jednak nie ma. Bloki nie zachęcają do spacerów czy
odpoczynku. Jeżeli przetrwała szczątkowa zieleń, czy mała architektura, to
ginie ona przytłoczona gabarytami budynków.
Wprawdzie
wybitny architekt Le Corbusier również piętrzył wielkie kubatury, dźwigał w
górę budynki, ale robił to po to, żeby miedzy nimi można było wprowadzić
nieprzerwany ciąg zieleni. Chciał odnaleźć ziemię w mieście i związać z nią
ludzi.”
Anna Radiukiewicz na łamach „Gazety Współczesnej” w roku
1984
###
...i druga fala krytyki
W 1984
roku pisano wprost: - Wychodzi jak na dłoni rezultat zderzenia się pobożnych
życzeń i zamierzeń z twardą inwestycyjno-budowlaną rzeczywistością. Ta druga
nie nadąża i długo jeszcze nadążać nie będzie za „mrzonkami” architektów.
Dlaczego?
Otóż kiedy budowa zaplanowanych wieżowców dobiegała końca, resztę „bądź
zarzucono, bądź przeprojektowano, bądź też odłożono ich realizację na bliżej
nie określone >lepsze czasy<”.
Z racji
recesji pawilony zaproponowane przez Jana Citkę, szefa Inwestprojektu stały się
klasycznym „półkownikiem”. Między wieżowcami stanęło zaledwie trochę budek z
owocami, warzywami czy pieczywem. Ciekawostką jest, że w 1985 roku jedną z nich
zajął antykwariat „Światowid” prowadzony przez Jerzego Plutowicza. Przeniósł
się tu z ulicy Jurowieckiej.
Z dużych
inwestycji handlowych - mówiono jedynie o pawilonie wzdłuż Dzierżyńskiego
(dzisiejszy pawilon „Panorama” wzdłuż Legionowej) oraz pawilonie spożywczym po
stronie tej ulicy. „Leżały” parkingi. Lechosław Auron, szef Białostockiej
Spółdzielni Mieszkaniowej, która stawiała osiedle próbował żartować:
-
Najlepszym rozwiązaniem byłoby pozbycie się samochodów przez lokatorów
samochodów i zakaz wjazdu na teren osiedla. Ale tak naprawdę to radykalnego
rozwiązania nie widać. Chyba, żeby wykorzystać zupełnie pusty, wybetonowany
plac parkingowy za „Centralem”. Tylko kto z mieszkańców zechce tam parkować?
Musiałby to być parking strzeżony, o czym można by pomyśleć - mówił prezes
Auron.
Temat
próbowano ruszyć, pisała o tym prasa, ale ostatecznie sprawa ucichła. Ciągle
brakowało miejsc rekreacyjnych wzdłuż ciągu pieszego przez osiedle. A miały tam
być place do jazdy na wrotkach, rowerach czy deskorolkach. Redaktor
„Współczesnej” zauważał, że teraz jednak miejsce to zajmują samochody, które
najpierw trzeba by było stąd usunąć.
Centrum - trzecie - coraz bliżej?
Na
początku 1985 roku Miejska Rada Narodowa uchwaliła plan na przekształcenie
kwartałów między ulicami Mazowiecką, Kopernika a Młynową. Koncepcję zmian
kwartałów niskiej, historycznej zabudowy w City przygotował zespół Miejskiej
Pracowni Urbanistycznej pod kierunkiem Kazimierza Martynowa. Osiedle „Centrum
III” rozplanowali na 22 hektarach.
-Wszyscy -
władze miejskie, urbaniści, przyszli inwestorzy - zgodnie twierdzą, że osiedle
to nie może stanowić powtórzenia betonowej, wielkopłytowej szarzyzny Piasków
czy Białostoczka. Ma ono swoją nowoczesnością i architektoniczną
funkcjonalnością powitać wiek XXI - pisał na łamach „Współczesnej” redaktor
Sylwester Barski.
Co miało
to oznaczać? Wpisane w ukształtowanie terenu bloki o średniej wysokości siedmiu
kondygnacji (czyli od 5 do 11 w praktyce). Sugerowano, by handel i usługi
wpuszczać w partery i pierwsze piętra budynków zaś całą budowę zacząć od...
szkoły podstawowej z boiskami, pomieszczeniami klubowymi i biblioteką, żłobka,
przedszkola oraz przychodni, by uniknąć problemów, z jakimi borykały się
wcześniej realizowane osiedla.
Białostocka
Spółdzielnia Mieszkaniowa zakładała, że w 1680 mieszkaniach o łącznej
powierzchni ponad 92 tys. metrów kwadratowych swoje miejsce ma znaleźć około 6
tysięcy osób. By osiedle zbudować, do zburzenia miałoby pójść „około 300 domów
i drugie tyle budyneczków i ruder gospodarczych, z których tylko 5 proc. jest
jeszcze w dobrym stanie. Na tych slumsowych niejednokrotnie posesjach, wzdłuż
wąskich uliczek bez kanalizacji i gazu (Kurpiowska, Kochanowskiego, Toruńska,
Mohylowska, Witebska) mieszka - często od pokoleń około 800 rodzin (2600 osób),
którym będzie trzeba dać mieszkanie tutaj lub w innych osiedlach.”
W 1987 roku miało zaczynać się prostowanie ulicy Mazowieckiej. W planach było też ciągle wspominane już połączenie Wyszyńskiego z Lubienieckiego (wcześniej określano je jako ulicę Dworcową, która miała łączyć się z Garbarską) oraz przebicie Kalinowskiego do Kopernika.
Współczesność
Jak mają
dziś się Piaski? Obszar objęty jest kilkoma miejscowymi planami
zagospodarowania przestrzennego, które jasno precyzują jakie zmiany na terenie
osiedla są możliwe, a także mówią jakie jego elementy są chronione.
W rejonie
Rynku Siennego ochroną zostały objęte relikty Chanajek - drewniane i murowane
domy wzdłuż ulicy Młynowej. Ale nie nastąpiło to od razu. Przed 2010 rokiem
miasto planowało je zburzyć przy okazji modernizacji ulicy Młynowej. W ich
obronie stanęli wtedy historycy, zabytkoznawcy, animatorzy kultury oraz
białostockie Towarzystwo Opieki nad Zabytkami. Na łamach „Gazety Wyborczej”
pojawiła się seria artykułów poświęconych Chanajkom. W efekcie domy zostały
zachowane i... uznane za zabytki ewidencyjne. Plan dopuszcza nową zabudowę
dopiero za nimi.
Ochronie
podlega - jako Dobro Kultury Współczesnej - dom handlowy „Central”. Chroniony
jest Pomnik Bohaterów Ziemi Białostockiej – choć nie uchroniło to go przed
dewastacją zawieszonymi bez pozwolenia napisami „Bóg”, „Honor”, „Ojczyzna” i
„Niepodlegośći” – oraz pomnik esperancki na zapleczu synagogi Piaskower.
W rejonie
Akademickiej urbaniści objęli ochroną dwa pawilony dożynkowe. Je również uznano
za Dobra Kultury Współczesnej. Dobrem stał się też gmach Związków Zawodowych
połączony z dawnym kinoteatrem „Związkowiec” (dziś to Białostocki Ośrodek
Kultury i Kino Forum). Ochronie podlega też oś widokowa ulicy Marii
Skłodowskiej-Curie, na której północnym końcu stoi socrealistyczny Dom Partii.
Na osiedlach Centrum I oraz Centrum II wreszcie chronione są... powojenne
bloki. I to zarówno te projektowane przez Jaruszewicza, jak i „szafy”
mieszkalne, czyli wieżowce wzniesione w technologii OWT. Zachowane mają być też
zieleńce wewnątrz kwartałów czy historyczny fragment ulicy Suchej, w rejonie
Szkoły Podstawowej nr 9. Niestety, zapisy ochronne w planie nie zastopowały
modernizacji wieżowca ONZ - projekt zmian zatwierdzono zanim dokument wszedł w
życie...
ZREALIZOWANE W RAMACH STYPENDIUM ARTYSTYCZNEGO PREZYDENTA MIASTA BIAŁEGOSTOKU
Za pomoc w realizacji materiału podziękowania zechcą przyjąć prezes Spółdzielni Mieszkaniowej „Piaski” Paweł Mytnik oraz zastępca prezesa Spółdzielni Mieszkaniowej „Piaski” Wojciech Sykała.
WAŻNIEJSZA BIBLIOGRAFIA
* „30 lat z BOK” Białostocki Ośrodek
Kultury, Białystok 2005
* (a) „>Dziewiątka ma 20 lat” Gazeta Współczesna 276 (10052) z 28 listopada
1983
* (a) „Mała uliczka stanie się wielką arterią” Gazeta Białostocka 40 (6474) z
10 lutego 1972
* (akr) „Nim urośnie nowy dom” Gazeta Białostocka 114 (7267) z 27 kwietnia 1974
* (akr) „Rośnie białostockie Centrum” Gazeta Białostocka 164(6958) z 16 czerwca
1973
* (aw) „Rosną osiedla mieszkaniowe” Gazeta Białostocka 110 (7263) z 22 kwietnia
1974
* Barski Sylwester „Na spotkanie XXI wieku. Centrum III to będzie (ponoć) to”
Gazeta Współczesna 89 (10478) z 17 kwietnia 1985
* Barski Sylwester „W projekcie było różowo. Osiedle >Centrum II< na
rajzbrecie i w rzeczywistości” Gazeta Współczesna 93 (10173) z 18 kwietnia 1984
* (bia) „W BSM. Dogęszczanie osiedli” Gazeta Współczesna 88 (10477) z 16
kwietnia 1985
* „Białostocki Ośrodek Kultury w nowej odsłonie" https://www.bialystok.pl/pl/wiadomosci/aktualnosci/budynek-bialostockiego-osrodka-k.html
(dostęp 30.08.2021)
* „Białostocki Teatr Lalek”
https://culture.pl/pl/tworca/bialostocki-teatr-lalek-btl (dostęp 31.08.2021)
* „Biblioteka Główna Uniwersytetu w Białymstoku” https://www.urbanity.pl/podlaskie/bialystok/biblioteka-glowna-uniwersytetu-w-bialymstoku,b1229
(dostęp 07.04.2021)
* (bis) „Oddział przedszkolny w Centrum II” Gazeta Współczesna 260 (8648) z 15
listopada 1978
* (bis) „Pasjans dla >Centrum II<” Gazeta Współczesna 26 (9283) z 4
lutego 1981
* „Biurowiec Port Praski”
https://www.urbanity.pl/podlaskie/bialystok/biurowiec-port-praski,b15500
(dostęp 27.03.2021)
* Błachowska Agnieszka „Pomysły na plac Moniuszki”
https://www.bialystok.pl/pl/wiadomosci/aktualnosci/pomysly-na-plac-moniuszki.html
(dostęp 27.09.2021)
* Błachowska Agnieszka „Poznajmy postać Seweryna Nowakowskiego” https://www.bialystok.pl/pl/wiadomosci/aktualnosci/poznajmy-postac-seweryna-nowakowskiego.html
(dostęp 20.07.2021)
* „Błękitny wieżowiec”
https://www.urbanity.pl/podlaskie/bialystok/blekitny-wiezowiec,b735 (dostęp
05.03.2021)
* (BM) „Handlowy gigant” Gazeta Białostocka 131 (6925) z 14 maja 1973
* (BM) „Solidnie i przed terminem” Gazeta Białostocka 186 (6980) z 8 lipca 1973
* (BM) „W >Przepióreczce< słodko i wesoło” Gazeta Współczesna 234 (8918)
z 17 października 1979
* „Bohaterom” [Przed odsłonięciem Pomnika Bohaterów Ziemi Białostockiej"
Gazeta Współczesna 230 (7733) z 18-19 października 1975
* Budzyński Marek „Światopogląd wyrażony w formie” Architektura 11/2012
* Bujas Piotr „Od postmodernizmu do Nowego Romantyzmu” Architektura 11/2012
* (CH) „Zarysowuje się kształt przyszłego >Centrum II<” Gazeta
Białostocka 108(6902) z 19 kwietnia 1973
* Chodorowski Michał „Śródmieście Białegostoku w ogólnym planie urbanistycznym autorstwa
I. F. Tłoczka i St. Zielińskiego - 1948 r.” http://yadda.icm.edu.pl/yadda/element/bwmeta1.element.baztech-655d2fd4-cd4c-4ceb-8f71-11223b5d8635
(dostęp 03.08.2021)
* „Cmentarz ewangelicko-augsburski” tablica informacyjna na terenie cmentarzu
przy ulicy Młynowej
* „Cmentarz żydowski - rabinacki” tablica informacyjna na terenie Parku
Centralnego
* Czumiłowicz Adam Michał „Gmach dawnego Domu Partii w Białymstoku z
perspektywy socjologii architektury” https://uwb.edu.pl/pliki/Dom%20Partii%20-%20socjologia%20architektury.pdf
(dostęp 1.09.2021)
* Danilecki Tomasz, Kietliński Marek „Simoniuka Zbigniewa sprawa”
https://encysol.pl/es/encyklopedia/hasla-rzeczowe/23212,Simoniuka-Zbigniewa-sprawa.html?search=3985953325602
(dostęp 07.04.2021)
* (dj) „Nie żyje Henryk Wilk. Narysował cały Białystok" Kurier Poranny 13
stycznia 2016
* Dobroński Adam „Białystok. Historia miasta” Zarząd Miasta Białegostoku,
Białystok 2001
* Dobroński Adam Czesław „Piaski: Była hala, jest ONZ. Historia centrum
Białegostoku” Kurier Poranny 15 maja 2011
https://poranny.pl/piaski-byla-hala-jest-onz-historia-centrum-bialegostoku/ar/5376892?fbclid=IwAR2VTO3gXZfi1UTCbiRFQMmgJzibcA4--1vqe0aGwy_6vqpVd2AqnvOS_wI
(dostęp 12.04.2021)
* „Dom Partii” Fundacja Uniwersytetu w Białymstoku, Białystok 2009
* Dycha Anna „60 lat Białostockiego Teatru Lalek. Jubileusz z premierami i
Pegazem”
http://www.bialystokonline.pl/60-lat-bialostockiego-teatru-lalek-jubileusz-z-premierami-i-pegazem,artykul,70701,2,1.html
(dostęp 30.08.2021)
* Dycha Anna „Kolejny mural. Tym razem na budynku przy ul. Skłodowskiej-Curie”
http://www.bialystokonline.pl/kolejny-mural-tym-razem-na-budynku-przy-ul-sklodowskiej-curie,artykul,101651,2,1.html
(dostęp 28.03.2021)
* Dycha Anna „Nowa instalacja. Ozdobiła budynek w centrum miasta”
http://www.bialystokonline.pl/nowa-instalacja-ozdobila-budynek-w-centrum-miasta,artykul,95464,2,1.html
(dostęp 30.08.2021)
* Fiedorowicz Tomasz, Kietliński Marek, Maciejczuk Jarosław „Białostockie ulice
i ich patroni” Archiwum Państwowe w Białymstoku, Białystok 2012
*„Galeria ABC” https://www.urbanity.pl/podlaskie/bialystok/galeria-abc,b3436
(dostęp 27.03.2021)
* Gawęcki Andrzej „Na placach budów. Dzień na >Centrum II<” Gazeta
Białostocka 88 (7591) z 17 kwietnia 1974
* „Gminny Program Opieki nad Zabytkami dla Miasta Białegostoku na lata
2018-2021” Uchwała LI/793/18 Rady Miasta Białystok z dnia 18 czerwca 2018 r.
* Górska Iwona, Kotyńska-Stetkiewicz Joanna, Kułak Aneta, Ryżewski Grzegorz,
Wróbel Wiesław „Architektura ceglana w Białymstoku” Urząd Miejski w Białymstoku
Departament Kultury, Promocji i Sportu, Białystok 2019
* (h) „Tym, którzy nie szczędzili życia i daniny krwi. Uroczyste odsłonięcie
Pomnika Bohaterów Ziemi Białostockiej” Gazeta Współczesna 231 (7734) z 20
października 1975
* (h) „Uroczyste odsłonięcie Pomnika Bohaterów Ziemi Białostockiej” Gazeta
Współczesna 229 (7732) z 17 października 1975
* „Historia Białegostoku” pod red. Dobroński Adam, Fundacja Sąsiedzi, Białystok
2012
* „Historia [Biblioteki Uniwersyteckiej im. Jerzego Giedroycia]”
https://bg.uwb.edu.pl/bu/o-bibliotece/przewodnik-po-bibliotece/618-historia
(dostęp 07.04.2021)
* „[Historia Spółdzielni Mieszkaniowej >Piaski<]”
https://smpiaski.pl/historia/ (dostęp 25.08.2021)
* (ich) „Autoportrety. Prezentacje. Leon Jaruszewicz” Gazeta Białostocka 3
(7506) z 4-5 stycznia 1975
* (ich) „Pomnik dla trzystu tysięcy” Gazeta Współczesna 180 (7683) z 18
sierpnia 1975
* (ił) „Ciastka, pierniki, keksy, torty. Palce lizać!” Gazeta Współczesna
* „Instalacja profesora PB w miejscu dawnego cmentarza
ewangelicko-augsburskiego”
https://pb.edu.pl/2020/07/03/instalacja-profesora-pb-w-miejscu-dawnego-cmentarza-ewangelicko-augsburskiego/
(dostęp 21.08.2021)
* Iwańczuk M. „Dożynki za 7 tygodni. Zdążymy na czas - twierdzą budowniczowie
pawilonów przy ul. Akademickiej” Gazeta Białostocka 188 (6982) z 10 lipca 1973
* (jag) „Skandal na budowie brodzika” Gazeta Białostocka 102 (8193) z 6 maja
1977
* Januszkiewicz Julita „Tutaj dzieci zdobywają nowe umiejętności. W Szkole
Podstawowej nr 9 w Białymstoku działa Laboratorium Eureka” Kurier Poranny 30
października 2019
* (jas) „Nowy SDH W Białymstoku. >Central< otwarty” Gazeta Współczesna 25
(7818) z 31 stycznia-1 lutego 1976
* (jas) „Pierwsze zakupy w >Centralu<” Gazeta Współczesna 26 (7819) z 2
lutego 1976
* (jc) „W nowym pawilonie handlowym [o otwarciu "Opałka"]” Gazeta
Współczesna 9 (9527) z 13 stycznia 1982
* (jm) „Gdzie kupić bułki? [O budowie Opałka]” Gazeta Współczesna 254 (8642) z
7 listopada1978
* (jm) „Odsłonięcie w Dniu Wojska Polskiego. Pomnik Bohaterów Ziemi
Białostockiej góruje już nad Białymstokiem” Gazeta Współczesna 210 (7713) z 24
września 1975
* JOTEM „Napisz na ten temat. Dobrze ułożone osiedle” Gazeta Współczesna 105
(10494) z 7 maja 1985
* (k) „Kolejne przedszkole w Białymstoku” Gazeta Współczesna 230 (9748) z 23
listopada 1982
* Kazimierczuk Zdzisław „Nie żałujcie tych uliczek” Gazeta Współczesna 297
(8388) z 31 grudnia 1977
* Klimaszewski Ryszard „Między programem a realizacją. Mieszkaniowe progi”
Gazeta Białostocka 116 (7619) z 22 maja 1975
* kł „Ulica Nory Ney w Białymstoku. Ostatecznie stanęło na… Rybnym Rynku”
Gazeta Wyborcza 24.10.2016
* Kłopotowski Andrzej „Babcia Eugenia spogląda ze ściany. Nowy mural w Białymstoku” https://bialystok.wyborcza.pl/bialystok/7,35241,24862218,babcia-eugenia-spoglada-ze-sciany-nowy-mural-w-bialymstoku.html
(dostęp 28.03.2021)
* Kłopotowski Andrzej „Do miasta wraca cmentarz. Historia dopowiedziana” Gazeta
Wyborcza z 3 czerwca 2019
* Kłopotowski Andrzej „Komuniści, partyjniacy, partyzanci i tajniacy - wyklęci
patroni białostockich ulic” https://bialystok.wyborcza.pl/bialystok/1,35241,12053384,Komunisci__partyjniacy__partyzanci_i_tajniacy___wykleci.html
(dostęp 23.04.2021)
*Kłopotowski Andrzej „PiS ponazywał. Teraz czas na porządki”
https://bialystok.wyborcza.pl/bialystok/7,35241,24487464,bialystok-pis-ponazywal-teraz-przyszedl-czas-na-porzadki.html
(dostęp 07.04.2021)
* Kłopotowski Andrzej „Przystanek Białystok. Czy jest tu miejsce na sztukę
uliczną?” Gazeta Wyborcza 13 września 2013
* Kłopotowski Maciej „Zieleń na terenie wielorodzinnych zespołów mieszkaniowych
w Białymstoku” w: „Tożsamość Krajobrazu. O terenach zieleni we współczesnym
mieście” Zespół Dydaktyczny Architektury Krajobrazu Politechniki Białostockiej,
Białystok 2016
* koci „Kolejna galeria w Białymstoku. Wyburzą Market ABC” Gazeta Współczesna
13 lutego 2009
* Koleśnik Leszek „Na budowie SDH >Central<. Przeszkody na finiszu”
Gazeta Współczesna 150 (7653) z 7 lipca 1975
* (kosz) „Dawny Hortex znów zabłyszczy” Gazeta Wyborcza Białystok z 22 maja
2008
* Kosz-Koszewska Monika „Kinooko Aleksandry Czerniawskiej. Przestrzeń Miejska”
Gazeta Wyborcza 19 stycznia 2011
* Kosz-Koszewska Monika „Nie będzie Galerii ABC przy Kaczorowskiego. W planie
biura i mieszkania” Gazeta Wyborcza 15 marca 2016
* Kowalska Anna „Nowa nazwa Placu Uniwersyteckiego”
https://www.bialystok.pl/pl/wiadomosci/aktualnosci/nowa-nazwa-placu-uniwersyteckiego.html
(dostęp 31.08.2021)
* Koziara Andrzej „Pomnik” Gazeta Współczesna 235 (7738) z 24-25-26
października 1975
* Koziara Andrzej „Pomniki i drzewa” Gazeta Współczesna 282 (8075) z 11-12
grudnia 1976
* (kp) „[Pizza polska]” Gazeta Współczesna 21 (10101) z 25 stycznia 1984
* „Krajowa Lista Niematerialnego Dziedzictwa Kulturowego”
http://niematerialne.nid.pl (dostęp 08.03.2021)
* Kraśko Ryszard „Requiem dla Hal” Gazeta Białostocka 247 (8635) z 28-29
października 1978
* Kulikowska Anna „Nowa instalacja w centrum Białegostoku. Upamiętnia
wyjątkowego artystę”
http://www.bialystokonline.pl/nowa-instalacja-w-centrum-bialegostoku-upamietnia-wyjatkowego-artyste,artykul,124500,2,1.html
(dostęp 31.08.2021)
* Kuźmiuk Magdalena „Na ścianie budynku powstał wyjątkowy mural”
https://poranny.pl/szkola-podstawowa-nr-9-w-bialymstoku-na-scianie-budynku-powstal-wyjatkowy-mural-zdjecia/ar/13574230
(dostęp 04.03.2021)
* Lechowski Andrzej „Białystok. Przewodnik historyczny” Dom Wydawniczy
Benkowski, Białystok 2009
* (lk) „Bar >Express< w nowym wydaniu” Gazeta Współczesna 29 (8120) z 7
lutego 1977
* (lk) „Handel buduje opieszale” Gazeta Białostocka 187 (7690) z 27 sierpnia
1975
* (lk) „Kiedy dom handlowy?” Gazeta Białostocka 189 (7442) z 27 października
1974
* (lk) „Rozebrano drewnianą studnię - symbol Siennego Rynku” Gazeta Białostocka
289 (5696) z 5 grudnia 1969
* (lk) „W październiku pierwsi klienci w SDH >Central<” Gazeta
Białostocka 85 (7588) z 14 kwietnia 1975
* mag „Kinooko Czerniawskiej hołdem dla Wiertowa”
http://www.bialystokonline.pl/kinooko-czerniawskiej-holdem-dla-wiertowa,artykul,57833,2,1.html
(dostęp 22.07.2021)
* (m-i) „Czy będzie parking na Piaskach?” Gazeta Współczesna 168 (10248) z 17
lipca 1984
* (m-i) „>Piaski< mają antykwariat” Gazeta Współczesna 152 (10541) z 2
lipca 1985
* Mikulicz Tomasz "Kamienne głowy w Białymstoku. Mieszkańcom się bardzo
podobają” Kurier Poranny 16 stycznia 2020
* Mikulicz Tomasz „Kijowska 1. Muzeum Mody może odmienić dawną fabrykę
włókienniczą” Kurier Poranny 6 lipca 2011
https://poranny.pl/kijowska-1-muzeum-mody-moze-odmienic-dawna-fabryke-wlokiennicza/ar/5386286
* Mikulicz Tomasz „Niedokończona inwestycja w centrum miasta. Budynek choć
ciekawy architektonicznie, wciąż czeka na otwarcie” Kurier Poranny z 18 lipca
2019
* (mip) „W połowie października: Smakołyki z Hortexu” Gazeta Współczesna 225
(8018) z 4 października 1976
* (mip) „Hortex otwarty” Gazeta Współczesna 243 (8036) z 25 października 1976
* Murek Teresa „Głowa kompozytora” Architektura 11/2012
*„Nasza historia” http://kasol.com.pl/historia (dostęp 04.05.2021)
* „Nasz BTL. Nasz Wilkowski”
https://www.btl.bialystok.pl/galeria-btl/nasz-btl-nasz-wilkowski/ (dostęp
31.08.2021)
* Nieciecki ks. Jan „Plan rezydencji białostockiej w czasach Jana Klemensa
Branickiego” w: Biuletyn Konserwatorski Województwa Podlaskiego 7/2001
* Niziołek Katarzyna, Poczykowski Radosław „Szlak Dziedzictwa Żydowskiego w
Białymstoku” Fundacja Uniwersytetu w Białymstoku, Białystok 2011
* „Nora Ney patronką ulicy w Białymstoku”
https://culture.pl/pl/artykul/nora-ney-patronka-ulicy-w-bialymstoku (dostęp
29.03.2021)
* Nowowiejski Mateusz „Nora Ney znów w Białymstoku. Jest sąsiadką
Skłodowskiej-Curie”
http://www.bialystokonline.pl/nora-ney-znow-w-bialymstoku-jest-sasiadka-sklodowskiej-curie,artykul,95769,1,1.html
(dostęp 29.03.2021)
* „O firmie [Market]” http://www.market.bialystok.pl/ofirmie.htm
(dostęp
5.08.2021)
* Olbiński Rafał „Alegoria opery na kurtynie” Architektura 11/2012
* „O nas [Białostockie Towarzystwo Esperantystów]” https://espero.bialystok.pl/pl/bte/
(dostęp 07.03.2021)
* „O szkole [SP9]” http://www.sp9.bialystok.pl/o-szkole,5537.html (dostęp
23.04.2021)
* (p) „[Przepióreczka]” Gazeta Białostocka 329 (7123) z 29 listopada 1973
* „Parkingi - konieczność czy zło konieczne? Zapchane >Centrum II<”
Gazeta Białostocka 206 (8890) z 13 września 1979
* „Patron [SP9]” http://www.sp9.bialystok.pl/patron,5556.html (dostęp
23.04.2021)
* Piątkowski Franciszek „Rozmowa z profesorem Jerzym Hryniewickim. Będzie
centrum w centrum miasta” Gazeta Białostocka 85 (7588) z 14 kwietnia 1975 z 14
kwietnia 1975
* Piechociński Zenon „Ładny widok” Gazeta Białostocka 345 (7139) z 15 grudnia
1973
* „Piwnica Lalek” https://www.btl.bialystok.pl/piwnica-lalek/ (dostęp
31.08.2021)
* Poczykowski Radosław, Niziołek Katarzyna, Kłopotowski Andrzej, Kuźma Łukasz, Białous Maciej „Ładniej? PRL w przestrzeni miasta. Białostocka architektura lat 1945-1989” Fundacja Uniwersytetu w Białymstoku, Białystok 2009
* „Pod lupą. Zapisywanie dat” https://www.kurierkamieniarski.pl/artykuly/vademecum-/1203-pod-lup-zapisywanie-dat.html
(dostęp 31.08.2021)
* Radiukiewicz Anna „Najpierw myśleć, czy budować?” Gazeta Współczesna 147
(10227) z 22 czerwca 1984
* (reg) "Na budowie białostockiego SDH” Gazeta Białostocka 266 (7060) z 27
września 1973
* (reg) „Na placach budów: Dom Aktora” Gazeta Białostocka 167 (6961) z 19
czerwca 1973
* (reg) „Rudery pod młot” Gazeta Białostocka z 52 (6846) z 22 lutego 1973
* Regulska Maria "Budowa Teatru Lalek. Lalkarzom i harcerzom pomagał
deszcz” Gazeta Współczesna 176 (7969) z 4 sierpnia 1976
* „Rejestr zabytków nieruchomych województwa podlaskiego” https://nid.pl/pl/Informacje_ogolne/Zabytki_w_Polsce/rejestr-zabytkow/zestawienia-zabytkow-nieruchomych/stan%20na%2031.03.2021/PDL-rej.pdf
(dostęp 30.06.2021)
* (ros) „Wodopój wraca na Rynek Sienny” Gazeta Współczesna (wycinek – brak daty)
* Różalski A. „Białystok bez domu towarowego? Handlowy falstart” Gazeta
Białostocka 6 (6800) z 7 stycznia 1973
* Różalski A. „Majster” Gazeta Białostocka 117 (6911) z 30 kwietnia 1973
* Sadowska-Dubicka Ewelina „Przy Operze ma być plac im. Stanisława Moniuszki”
http://www.bialystokonline.pl/przy-operze-ma-byc-plac-im-stanislawa-moniuszki,artykul,67185,1,1.html
(dostęp 29.09.2021)
* Sadowska-Dubicka Ewelina „W centrum Białegostoku stanęła rzeźba Pegaza”
http://www.bialystokonline.pl/w-centrum-bialegostoku-stanela-rzezba-pegaza,artykul,70619,1,1.html
(dostęp 30.08.2021)
* „Sąd okręgowy”
https://www.urbanity.pl/podlaskie/bialystok/sad-okregowy,b11114 (dostęp 05.03.2021)
* Stiasny Grzegorz „Architektura jedności przeciwieństw - odpowiada wszytskim,
których nie odpycha” Architektura 11/2012
* „Ściana tkaniną utkana”
http://www.skansen.bialystok.pl/sciana-tradycja-utkana/ (dostęp 04.05.2021)
* Śliwińska Marta „Miniaturowi pracownicy komunalni opanowali Białystok” https://podlaskie24.pl/artykul/kultura/miniaturowi-pracownicy-komunalni-opanowali-bialystok/
(dostęp 07.03.2021)
* Trubkin Aliaksei „Białoruskie ślady w Białymstoku”, Szczyty - Związek na
rzecz Edukacji i Promocji Kultury Białoruskiej, Szczyty-Dzięciołowo 2018
* Trusiak Robert „Mały leksykon białostockiego bluesa. Białostocki odcień
bluesa” Fundacja M.I.A.S.T.O. Białystok, Białystok 2008
* „Tysiąc szkół
na Tysiąclecie” https://www.radio.bialystok.pl/tnc/index/id/181856 (dostęp
23.04.2021)
* Uchwała nr LV/712/2002 Rady Miejskiej Białegostoku z dnia 29 sierpnia 2002 r.
w sprawie miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego centrum
Białegostoku w rejonie ulic Legionowej, Waszyngtona i Żelaznej
* Uchwała nr VII/53/11 Rady Miejskiej Białegostoku z dnia 28 lutego 2011 r. w
sprawie miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego części osiedla Piaski
w Białymstoku (rejon ul. Mazowieckiej i Żelaznej)
* Uchwałą nr VIII/116/19 Rady Miasta Białystok z dnia 25 marca 2019 r. w
sprawie miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego części osiedla Piaski
w Białymstoku (rejon ul. M. Curie-Skłodowskiej i Legionowej) – etap I
* Uchwała nr XLIX/747/18 Rady Miasta Białystok z dnia 23 kwietnia 2018 r. w
sprawie miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego części osiedla
Centrum (rejon ulic Kalinowskiego, Młynowej i Mazowieckiej) w Białymstoku
* Uchwała nr XII/95/11 Rady Miejskiej Białegostoku z dnia 30 maja 2011 r. w
sprawie miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego części osiedla
Centrum w Białymstoku (rejon ulic: M. Skłodowskiej–Curie i Akademickiej).
* Urbanowicz Tomasz „Dusza w szkle” Architektura 11/2012
* Wałaszewski Krzysztof „Tysiąc szkół na Tysiąclecie. Szkoły Tysiąclecia -
architektura, propaganda, polityka” Księży Młyn, Łódź 2018
* Wdowski Dominik „Rzeźby - humanistyczny pierwiastek we wnętrzu” Architektura
11/2012
* Wicher Sebastian „Białostocka Architektura Modernizmu” Fundacja Uniwersytetu
w Białymstoku, Białystok 2013
* Wicher Sebastian „Biurowiec Białostockiego Zjednoczenia Budownictwa” http://modernizm.uwb.edu.pl/obiekty-a-z/item/68-biurowiec-bialostockiego-zjednoczenia-budownictwa-ob-gmach-rektoratu-uniwersytetu-w-bialymstoku-ul-sklodowskiej-curie-14
(dostęp 12.04.2021)
* Wicher Sebastian „Dom Technika” http://www.modernizm.uwb.edu.pl/obiekty-a-z/item/86-dom-technika-ul-sklodowskiej-curie-2
(dostęp 30.08.2021)
* Wicher Sebastian „Związki Zawodowe”
http://www.modernizm.uwb.edu.pl/obiekty-a-z/item/181-zwiazki-zawodowe-ob-biurowiec-oraz-siedziba-bialostockiego-osrodka-kultury-i-kina-forum-ul-m-sklodowskiej-curie-3-legionowa-5
(dostęp 30.08.2021)
* Wicher Sebastian, Wilk Halina, Wilk-Będkowska Ewa „Ślad piórka. Rzecz o
twórczości Henryka Wilka (1935-2016)” Galeria im. Sleńdzińskich, Białystok 2017
* Wilk Henryk „Architektura, budownictwo i praktyka” Gazeta Białostocka 317
(7111) z 17 listopada 1973
* Wilk Henryk „Co nowego w budownictwie? [Dom Aktora]” Gazeta Białostocka 34
(6828) z 4 lutego 1973
* Wilk Henryk „Co nowego w budownictwie? Inauguracja budowy białostockiego
Centrum” Gazeta Białostocka 41 (6835) z 11 lutego 1973
* Wilk Henryk „Dziś i jutro naszego miasta” Gazeta Białostocka 20 (4500) z 25
stycznia 1966
* Wilk H. „Efektowna wizytówka białostockiego handlu” Gazeta Białostocka 40
(6843) z 10 lutego 1973
* Wilk Henryk „Kiedy będzie białostockie >Centrum<? Pech czy brak
decyzji?” Gazeta Białostocka 253(5660) z 24 października 1969
* Wilk Henryk „Nowa skala architektury Białegostoku” Gazeta Białostocka
355(6789) z 23-26 grudnia 1972
* Wilk Henryk „Teatr jak z bajki” Gazeta Współczesna 91 (8182) z 23-24 kwietnia
1977
* Wilk Henryk „[Wieżowiec Białostockiego Zjednoczenia Budownictwa]” Gazeta
Białostocka 27 (4507) z 2 lutego 1966
* (wm) „Dom Technika siedzibą dla wszystkich” Gazeta Białostocka 132 (5848) z
15 maja 1970
* (wm) „Wojewódzki Zlot Przodowników Pracy Budownictwa” Gazeta Białostocka 42
(6836) z 12 lutego 1973
* Wołosik Edyta „Odsłonięcie miejsca pamięci po cmentarzu
ewangelicko-augsburskim w Białymstoku” https://www.radio.bialystok.pl/wiadomosci/index/id/185846 (dostęp 21.07.2021)
* Wróbel Wiesław „Historia ulicy Kijowskiej. Studia z dziejów Białegostoku”
(PDF), Białystok 2011
* (zj) „Klucze do Domu Aktora” Gazeta Białostocka 194 (7347) z 16 lipca 1974
* (zp) „Centrum II. Piętro za piętrem...” Gazeta Białostocka 341 (7135) z 11
grudnia 1973
* (zp) „Na lipcowe święto będzie II program TV - twierdzą budowlani” Gazeta
Białostocka 23 (7176) z 24 stycznia 1974
* (zp) „Rośnie >Centrum II<” Gazeta Białostocka 327 (7121) z 27 listopada
1973
* (zw) „Finisz na budowie pierwszego bloku osiedla >Centrum II<” Gazeta
Białostocka 157 (7310) z 9 czerwca 1974
* (zw) „Jak będziemy mieszkać na osiedlu >Centrum II<?” Gazeta
Białostocka 116(7269) z 29 kwietnia 1974
* (zw) „Opóźnienia na budowie >Centrum II<” Gazeta Białostocka 140 (7293)
z 23 maja 1974
* (zw) „Opóźnienia na budowie >Centrum II<” Gazeta Białostocka 194 (7347)
z 16 lipca 1974
* (zw) „Pierwsi lokatorzy na osiedlu >Centrum II<” Gazeta Białostocka 213
(7366) z 6 sierpnia 1974
* Żuk A. „[Początek budowy Centralu]” Gazeta Białostocka 289 (6723) z 18
października 1972
